Muaji gusht i vitit 1995, dita e tetë, kujtimi i Shënjtores Martirja e Shenjtë Paraskeva Rimjanka. Dielli i ngitur fuqishëm midis Bistrës dhe Kërçinit, me vetëvendosje zotëron mbi të gjithë lumin, duke e zbuluar plotësisht bukurinë e parë të krijuar të grykës së Radikës. Në atë kohë ende e po njihesha me atë bukuri e dhuratë Perëndie, Rekën dhe nga natyra e saj, si të ishte shkruar nga Ungjilli i pestë direkt me gishtat e Zotit, lexova madhështinë e mbinatyrshme të Krijuesit dhe Artistit më të madh. Kishin kaluar disa ditë nga monastizmi im, e kështu duke mbajtur brenda vetes hirin e qetë të prerjes monastike, jeta ime ishte një zbulim i përditshëm. Përmes lutjes dhe shërbimit ndaj Zotit përfshihesha në kungim shpirtëror me etërit e vjetër të Bigorskit, me murgjit e mi kryesues, zbuloja historinë e mrekullueshme të Manastirit dhe më në fund, mësova për madhështorët e shpirtit me origjinë nga Mijaku, për ngjarjet e lavdishme të fshehura nën vellon e historisë… Manastiri edhe pse i venitur nën presionin e kohës dhe pakujdesisë në periudhën e regjimit të mëparshëm shoqëror, pa kushtet themelore të jetesës në të, ruajti shpirtin e së kaluarës – parqiste një shenjtëri misterioze. Edhe pse historinë e Mijakëve dhe Bigorskit nuk e kisha të huaj, sepse paraardhësit e mi kanë origjinë nga Mijaku dhe unë kam dëgjuar dhe lexuar mjaft gjëra në lidhje me historinë e tyre, megjithatë, kur erdha në Manastirin gjithçka ishte e re për mua, gjithçka më zbulohej si një sekret.
Me vëllain tim, Mitropoliti aktual i Bregalnicës z. Illarion dhe me nënën time Zhivka, e cila atëherë qëndronte në Manastir për të na ndihmuar, na u desh të shkonim në Ohër, sepse të nesërmen, në kujtim të Atit tonë të Shenjtë Klimenti i Ohrit, ishte parparë shugurimi im për një akt hieromonik në tempullin e Nënës së Shenjtë Virgëreshës Perivlepta. Meqenëse nuk kishim asnjë automjet në atë kohë, iu lutëm disa vizitorëve të rastit në Manastir të na dërgonin në qytetin e Dibrës. Përderisa në stacionin e autobusit po e prisnim autobusin “Proleter”, që lëvizte në linjën Shkup-Dibër-Strugë-Ohër, na u afrua një njeri më i moshuar. Ai ishte i veshur në mënyrë modeste, me një këmishë të bardhë, me një jelek pa mëngë, pantallona ngjyrë kafe, këpucë të pastra, një shall të rregullt dhe me një kapelë në kokë. Shihej që ai ishte një njeri me kulturë dhe sjellje urbane, një dibran i vjetër, i veshur ashtu siç visheshin të gjithë dibranët e vjetër, pavarësisht nga kombësia dhe feja e tyre. Na u drejtua me shumë mirësjellje dhe respekt, duke hequr kapelën e tij dhe duke u përkulur lehtë për ne:
- Mirëdita, zotërinj të rinj. Respekti im më i thellë për ju. Kuptova që disa të rinj kanë ardhur në Manastir, kështu që duke parë se si jeni veshur, ma mer mendja se jeni ju. Jam shumë i gëzuar që Manastiri do të vijë përsëri në jetë, është pjesë e rajonit tonë, ne të gjithë e duam dhe e respektojmë. Si priftërinj dua t’ju them se ne, shqiptarët nga Dibra, kemi shumë respekt për ju priftërinjtë, sepse, ta dini, këtë qytet e ka shpëtuar një prift. Pleqtë tanë na thonin se dikur qyteti duhej të ishte rrafshuar me tokën dhe të digjej, si dhe të gjithë shqiptarët në të duhej të ishin vrarë, por më pas prifti i qytetit doli ballë dhe parandaloi bombardimet. Kjo është arsyeja pse ne deri më sot kemi një respekt të madh për ju, priftërinjtë.
Paraqitja e këtij njeriu dhe tregimi i tij më lanë një përshtypje të thellë dhe të këndshme. Ndjeva kulturën e bashkëjetesës dhe respektit të ndërsjellë, karakteristikë e këtij rajoni. Shpejt u binda se në Dibër dhe rrethinë ushqehet fryma e solidaritetit dhe bashkëjetesës. Ka pasur momente kur në Dibër kemi hasur në respekt më të madh për mantelin e monarkut, nga shqiptarët myslimanë vendas, sesa nga disa “ortodoksë” në Shkup.
Dibri e vjetër 
Shkolla në Dibër
Më vonë, hulumtova më shumë rreth tregimit që na tregoi plaku nga Dibra dhe zbulova se, në fakt kishte të bëjë me ngjarjen që ndodhi në tetor, pra në të largëtën 1918, kur ushtria bullgare u tërhoq nga Ohri, brigada e 19- të e saj ishte sulmuar nga një grup i armatosur shqiptarësh – të paguar, afër qytetit të Dibrës. Atëherë komandanti i brigadës urdhëroi që të rreshtohej e gjithë artileria përreth qytetit dhe pjesa e poshtme e qytetit, ku jetonte popullsia shqiptare, të rrafshohej me tokën. Megjithatë, kur nënkoloneli dëgjoi këmbanat duke rënë, ai pyeti pse po bien ato. Ata u përgjigjën se zëvendësi i peshkopit në këtë zonë, Arkimandriti Kiril, kishte dhënë atë bekim, kështu që ai urdhëroi që ta thërrisnin pranë tij. Kur Arkimandrin Kirili u takua me komandantin, ai e shkurajoi atë nga synimi për të shkatërruar qytetin e poshtëm, pasi njerëzit e thjeshtë nuk ishin fajtorë për sulmin. Kështu ky prift, shërbys i Krishtit, në frymën e dashurisë universale të Krishtit, shpëtoi popullatën pabesimtare shqiptare nga shkatërrimi i plotë.
Arkimandriti Kiril gjithashtu personalisht shkruajti për këtë ngjarje në Кратки спомени из миналия ми живот (1861-1931), të shtypura në Sofje në 1931 – një libër që e zbuluam disa vjet më parë:
“Të nesërmen, herët në mëngjes, ndodhi që brigarda e 19-të të kalojë nëpër Dibër, e cila po tërhiqej nga Ohri dhe po largohej për në Bullgarinë e Vjetër. Ushtarët e brigadës së 19-të kishin takuar ushtarët e çetës partizane, të cilët ishin shqiptarë-turq (d.m.th. Muhamedanët shqiptarë – në atë kohë ishte sinonim i myslimanëve, pavarësisht nga kombësia e tyre) dhe të cilët nuk dinin bullgarisht. Ushtarët e brigades së 19-të kërkuan t’u jepeshin armët e tyre, dhe ata të çetës partizane, të cilët ishin gjithashtu ushtarë të paguar bullgarë, nuk donin të dorëzonin armët e tyre, kështu që atëherë, si të mos mund ta kuptonin njëri-tjetrin filluan një luftë që la shumë viktima në të dy anët… Nënkoloneli i brigades së 19-të, kur dëgjoi rënien e kambanave në pjesën e sipërme të qytetit të Dibrës…, menjëherë dërgoi dy ushtarë në lagjen e sipërme të krishterë për të më thirrur të shkoja në pjesën e poshtme të qytetit, me ushtarët bullgarë, ku shkova menjëherë. Kur shkova te ushtarët, prita që e gjithë popullata turke (d.m.th. myslimane) të dilte nga shtëpitë e tyre me një daulle dhe të qëndronte jashtë qytetit në fushë, ndërsa artileria ishte ngjitur në lartësitë e Dibrës dhe po priste një urdhër për të filluar bombardimet dhe për të djegur qytetin e Dibrës. Sapo zbrita në pjesën e poshtme të qytetit me ushtarët bullgarë, nënkoloneli më priti me mirësjellje dhe më pyeti se ç’janë janë ato pushkë, të cilat dëgjohen në qytet nga popullata lokale. Unë iu përgjigja nënkolonelit që nuk ka asnjë rebelim kundër askujt në qytetin e Dibrës dhe cili është faji i asaj popullsie paqësore lokale shqiptare, në mënyrë që të ndëshkohet kaq rëndë pa asnjë faj? “Unë ju siguroj, Z. Nënkolonel, keni besim në fjalët e mia, se në qytetin e Dibrës nuk ka asnjë rebelim dhe asnjë rrezik për askënd”. Nënkoloneli dëgjoi me kujdes fjalët e mia dhe ndryshoi rendin për të djegur Dibrën, duke urdhëruar popullsinë turke (dmth. myslimane) që po largohej jashtë qytetit të ktheheshin në shtëpitë e tyre”.
Që nga ajo kohë, tregimi, “prifti që shpëtoi shqiptarët dhe qytetin e Dibrës” është ngulitur në kujtesën kolektive të popullit të Dibrës.
E tregova këtë histori sepse tashmë jam i lidhur me këtë zonë ku kam jetuar vazhdimisht për gati tre dekada, duke u ndjerë si dëshmitar i kulturës së bashkëjetesës në Dibër dhe rrethinë që ka mbijetuar deri më sot dhe lutem që përfitimi kulturor të zgjasë përgjithmonë. Tregimi i priftit dhe shpëtimi i Dibrës tregohet deri më sot, megjithëse ka kaluar më shumë se një shekull nga ngjarja. Dibranët e vjetër treguan se mund të mbajnë mend të mirën dhe të jenë falenderues dhe fisnikë. Kjo i bën këta njerëz me një shpirt aristokrat dhe gjerësi kozmopolite.
Shkruan: Peshkopi Parthenij, Abat i Familjes së Shenjtë Bigorski
Në vazhdimsi po ju bashkangjisim një biografi të shkurtër të Arkimandritit Kiril Rilski, edhe një tjetër veprimtar i madh shpirtëror nga rajoni Mijak i Maqedonisë.
Arkimandriti Kiril Rilski u lind në 1861, me emrin laik Kiprijan Stefanovski, në fshatin Bitushe të Rekës-Mjakut të Maqedonisë Perëndimore, dhe kjo është arsyeja pse në shkrimet e tij ai e nënshkruan veten si Mijak. Ai së pari ishte rishtar në Manastirin Bigorski. Ai u bë shërbëtor në Manastirin e Rilës më 14 shtator të vitit 1878 dhe u shugurua murg më 29 nëntor 1880, duke marrë emrin Kiril. Ai u shugurua dhjak më 28 maj 1884 në Manastirin e Rilës dhe më 7 janar 1890 – një hieromonk. Në 1895 u diplomua në Akademinë Teologjike të Kievit.
Pas kthimit nga Kievi, në 1895 ligjeroi në seminarin shpirtëror Samokov. Në 1896 në vijim ai u largua për në Perandorinë Osmane, për të ndihmuar përcaktimin e veprës kishtare dhe arsimore. Ai së pari u bë kryetar i komunitetit të kishës në Ksanthi. Në 1898-1899 dha mësim në Seminarin Teologjik të Konstandinopojës. Nga viti 1900 deri më 1908 ishte kryetar i komunitetit kishtar në Gjevgjeli. Në vitin 1909 është emëruar drejtor i dioqezës së Edrenesë. Në maj të vitit 1911 u transferua në pozicionin e drejtorit të dioqezës së Dramës. Në gusht të vitit 1913 pas Luftës Ndër-Aleate ai u largua nga Drama dhe në vitin 1914 u bë një protosingel në Vidin për Metropolitin Kiril Vidinski.
Pas çlirimit të Dibrës në vitin 1915 dhe vdekjes së Metropolitit Kozma të Dibrës në janar të vitit 1916, popullsia e Dibrës bëri thirrje në Sinodin e Shenjtë të Eksarkatës Bullgare që Arkimandrit Kirili të emërohej drejtor i Dioqezës së Dibrës, sepse ai është vendas i atij rajoni. Sinodi i rekomandoi Mitropolitit Boris Ohridski, i cili në atë kohë gjithashtu menaxhonte Dioqezën e Dibrës, të caktojë Kirilin si protosingelin e tij në Dibër. Arkimandriti Kiril Rilski arrin në Dibër më 26 prill të vitit 1916. Ai drejtoi dioqezën deri më 18 dhjetor të vitit 1918, kur pas përfundimit të luftës dhe tërheqjes së ushtrisë bullgare u detyrua nga ushtria serbe që t’ia dorëzonte administratën autoriteteve të kishës serbe.
Në vitin 1922 ai u shfaq si kandidat për Metropolitanin e Sofjes, por në zgjedhje ai mbeti i dyti me 26 vota. Në vitin 1924 ai u vendos në Manastirin e Rilës si rrëfyes. Ai ishte abat i manastirit nga 1 janari 1929 deri më 1 shtator 1933. Gjatë abatimit të tij, ujësjellësi dhe sistemi i kanalizimeve në Manastir u përfundua dhe ai u elektrizua. Ai ndërtoi një ndërtesë të re si pronë e manastirit në Rila. Ai hapi një fond “Manastiri i Rilës”.
Në vitin 1931, së bashku me peshkopin Ilarion Nishavski, Hieromonkun Jeronim Stamov, priftin Hristo Buçev dhe Kryepriftin Trifon Stojanov, ai ishte pjesë e Delegacionit të klerikëve maqedonas, i cili vizitoi një seri kryeqendrash në Evropë dhe dërgoi një peticion në Bashkësinë e Kombeve në Gjenevë.
Vdiq më 22 tetor të vitit 1946. Ai është varrosur në varrezat e manastirit “Shën Jovan Rillski”. Pasardhësit e familjes së tij ende jetojnë në Gostivar.
Qoftë i përjetshëm kujtimi për të!
