Katolikoni Bigorski (tempulli kryesor)

Si në çdo manastir, i ndërtuar sipas imazhit të qytetit të Zotit – Jerusalemit Qiellor, edhe këtu në Bigorski, vendin qendror e zë tempulli kryesor, i ashtuquajtur katolikon. Është ndërtuar në fund të shekullit të XVIII -të, në një stil arkitekturor të veçantë, autokton, që gjendet vetëm në arkitekturën Mijake gjatë Rilindjes dhe që kushtëzohej nga kufizimet e rrepta të parashikuara nga ligji i atëhershëm osman i Sheriatit. Edhe pse sipas arkitekturës së jashtme, Katolikoni Bigorski (tempulli kryesor) është një ndërtesë modeste me një kupolë, ai është ende një nga tempujt e parë të mëdhenj në periudhën pas pushtimit nga turqit osmanë. Madhështia e tempullit është për faktin se ndërtimi i tij u miratua me një dekret të veçantë – leje të sulltanit. Është vepër e mjeshtërve- ndërtuesve, drugdhendësve dhe piktorëve nga zona e Dibrës.

Stili bizantin i arkitekturës së tempullit të Bigorskit ngjall qetësi, si nga jashtë ashtu edhe brenda. Në hyrje të tempullit ndodhet narteksi, i zbukuruar me një kornizë mermeri – trifora, e cila mbyll hyrjen drejt pjesës qendrore të tempullit dhe e mbush hapësirën me heshtje dhe gjysmëerrësirë të pazakontë. Prandaj këtu, në dritën e zbehtë të narteksit të brendshëm, njerëzit pushtohen nga një ndjenjë tjetërsimi nga bota dhe shqetësimet e kësaj bote. Kjo dritë rritet kur hyn në pjesën qendrore të tempullit, veçanërisht gjatë Liturgjisë Hyjnore, kur me bollëk derdhet në altar, duke e ngritur gradualisht besimtarin nga toka drejt qiellit. Këtë përshtypje të pranisë së qiellit e përforcon edhe më shumë bukuria transhendente e freskave në kishë, e cila nëpërmjet përshkrimeve të saj artistike na tregon për jetën dhe vuajtjet e ndershme të Shpëtimtarit. Fillimisht u bë afreskalimi i kupolës, e cila është vepër e një piktori të panjohur freskash dhe ikonash. Në qendër të kupolës paraqitet Krishti si Pantokrator (i Plotfuqishëm), i cili ekziston pa fillim dhe pa fund, plot madhështi, mëshirë dhe drejtësi. Me njërën dorë bekon, duke i dërguar botës bekimin e Tij Hyjnor dhe me tjetrën mban Ungjillin e Shenjtë, duke ia shpallur të vërtetën e botës.

Në kupolën më të vogël e cila ishte e afeskuar,rreth vitit 1866, paraqet figurën e Pararendësit, të rrethuar me skena nga Gjetja e kokës së tij të ndershme. Me ripërtrirjen e jetës monastike u plotësua boshllëku në pikturimin e afreskut, i cili ekzistonte që në fillimet e kishës. Pas shumë vitesh, në pjesën e altarit, më në fund u pikturua afresku i Nënës së Zotit – Më i gjerë se qiejt, që lidh qiellin me tokën, i rrethuar nga afresket e arhierejve.

Abati Arsenij filloi me rregullimin dhe dekorimin e brendshëm të kishës në vitin 1810. Në historinë e gjatë të Bigorskit ai do të mbahet mend si themeluesi i madh Bigorski, më i merituari për mbarëvajtjen e tempullit, me angazhimin e piktorëve të freskave dhe piktorëve të ikonave, e veçanërisht me porositë dhe angazhimin e drugdhendësit më të mirë mijakë, të cilët bënë ikonostasi, si dhe punuan artistikisht ulëse peshkopi e abati. Në tempullin e atëhershëm të sapozgjeruar, punimi i parë i gdhendjes ishte baldahini, i punuar në Elbasan të Shqipërisë, ku gdhendësit mijakë kishin puntorinë e tyre të gdhendjes, ndërsa manastiri pronat e veta. Në atë kohë komunikimi mes manastirit dhe Elbasanit ishte shumë i gjallë.

Baldahini është një vepër unike e gdhendur, e cila nuk mund të gjendet në asnjë kishë tjetër. Ai thjesht ri pezull në ajër mbi Tryezën e Shenjtë, i pranuar me katër zinxhirë. Në secilën nga katër anët e baldahinit janë disa kompozime të shfaqjeve të Shkrimeve të Shenjta. Në anën ballore të baldahinit gjendet ,,Ungjillëzimi” në pjesën qendrore ,,Mikpritja e Abrahamit” në të majtë dhe ,,Takimi me Zotin” në të djathtë. Në anën jugore, kompozimi ,,Lindja e Krishtit” është më mbresëlënës. Ana veriore është e zënë me kompozimin ,,Prerja e kokës së Shën Gjoni”. Nga ana tjetër, ana perëndimore, ndryshe nga të tjerat, nuk ka një dekorim të tillë.

Baldahini është një vepër unike e gdhendur, e cila nuk mund të gjendet në asnjë kishë tjetër. Ai thjesht ri pezull në ajër mbi Tryezën e Shenjtë, i pranuar me katër zinxhirë. Në secilën nga katër anët e baldahinit janë disa disa kompozime të shfaqjeve të Shkrimeve të Shenjta.

Megjithatë, dekorimi më i bukur në kishë dhe për të cilin ky tempull njihet gjithandej, është sigurisht korniza e bukur dhe unike e këtij lloji në Ortodoksi – ikonostasi, një kryevepër e gdhendësve mijakë, të cilët për shkak të aftësive të tyre në punimin e drurit kanë mbetur të paarritshëm deri më sot. Këta janë të famshmit Petre Fillipovski – Garkata nga fshati Gari, me ekipën e tij dhe Makarij Fërçkovski nga Galiçniku. Ata e përfunduan këtë vepër monumentale në një kohë çuditërisht të shkurtër, nga viti 1830 deri në 1835. Në të njëjtën kohë u thirrën piktorët e famshëm nga Samarina, Mihaili dhe djali i tij Dhimitër, i cili më vonë u bë murg këtu dhe u quajt Daniil. Ata përfunduan ikonat në ikonostas në mënyrë që së bashku me ikonat të formonin një tërësi, një paraqitje të plotë të Shkrimit të Shenjtë në gdhendje.

Ajo që e bën ikonostasin unik dhe të papërsëritshëm është përdorimi i figurës njerëzore. Këtu gdhendësit mijakë treguan të gjithë mjeshtërinë e tyre, duke vendosur, në një hapësirë relativisht të vogël, një numër të konsiderueshëm skenash nga Dhiata e Vjetër dhe e Re. Këto skena paraqiten në atë mënyrë që drama e gjithë situatës të na përcillet, sikur të jetë e gjallë dhe reale, sikur po ndodh para syve tanë. 

Dërrasat e gdhendura drejtkëndore nën ikonat e fronit janë pjesa më e bukur e ikonostasit në Bigorski. Këto dërrasa vërtetojnë virtuozitetin e gdhendësve mijakë, paarritshmërinë e tyre në gdhendje. Këtu, në këtë zonë, përfaqësohen më shumë se pesëqind figura njerëzore dhe rreth dyqind figura kafshësh.

Brendësia e kishës së manastirit është plotësuar edhe me dy ulëse: të peshkopit dhe të abatit. Të dy ulëset janë vepër e të mjeshtërve të njëjtë – drugdhendës, që kanë punuar ikonostasin. Ulësja e peshkopit është vendosur në mes të kishës, pranë shtyllës së djathtë, përballë altarit. Që nga periudhat më të hershme të krishterimit, ka pasur një tendencë që ajo të jetë e pasuruar me një dekor sa më bukur. E tillë ishte dëshira e abatit Arsenij, kështu që ulësja është zbukuruar shumë me figura të dy dhjakëve, dhe në fund, në bazën e ulëses, shtrihen dy luanë me nofulla të hapura. Ata gjithmonë janë nën këmbët e Zotit, i Cili do të shkatërrojë armikun. Mbi sediljen e ulëses, në brendësinë e saj, është një ikonë që paraqet Jezu Krishtin të ulur në një fron. Ndërsa ulësja e abatit ka një dekorim me gdhendje të njëjtë me atë të peshkopit, por ndryshe nga ajo, mbi ulësen është vendosur një ikonë e Nënës së Zotit me Krishtin, dhe përballë tyre është paraqitur Shën Gjon Pararendësi. Vetë abati Arsenij është paraqitur këtu, në një pozicion të përkulur drejt tyre, me një harkore në duar.

Konaqet e manastirit

Pallati i Sipërm

Për sa u përket ndërtesave të manastirit, këtu arkitektura ka kaluar nëpër disa ndryshime. Konaqet e manastirit përbëheshin nga disa ndërtesa madhështore. Kompleksi i ndërtesave të konakut monastik, i vendosur menjëherë pranë kishës, i njohur si Pallati i Sipërm, është ndërtuar në vitin 1814 dhe është unik në arkitekturën e tij jetëshkruese. Pjesa më mbresëlënëse, që i jep frymë të gjithë konakut, është varanda e ndërtuar me mjeshtëri, e cila lidh dy katet e konakut me shkallë të nxjerra nga jashtë. Kati përdhesë fillimisht përbëhej nga ambientet që i shërbenin ekonomisë së manastirit (prodhimi i kaçkavallit, djathit etj.). Më vonë, ato u shndërruan në depo. Në të dy katet rradhiten qelitë e manastirit dhe verandat e bollshme. Përveç kësaj, ka një dhomë të përbashkët për murgjit – sinodikon, hapësira të arkivës, ordinancë stomatologjike dhe hapësira të tjera ndihmëse.

Pallati i Sipërm u ndërtua në 1814. dhe është unik në arkitekturën e tij jetëpërshkruese. Pjesa më mbresëlënëse, që i jep frymë të gjithë konakut, është veranda e ndërtuar me mjeshtëri, e cila lidh dy katet e konakut me shkallë të nxjerra nga jashtë.

Një shenjë e veçantë dhe mbresëlënëse në katin e tretë të konakut lë dhoma e dikurshme e abatit dhe dhoma e peshkopit, tashmë të kthyera në zyrë dhe arkivë manastiri, me strukturën e tyre specifike të erkerit. Kështu i gjithë konaku, falë arkitekturës së tij, unike në këtë zonë, të rrëmben me hijeshinë e tij arkaike, e cila i ngroh zemrën adhuruesit, duke i ngjallur nostalgji për të kaluarën dhe dëshirën për lutje e falenderim ndaj Zotit.

Në veriperëndim të kishës ndodhet konaku me dhoma ngrënie, e cila është ndërtuar nga viti 1820 deri në vitin 1825. Këtu ndodhet dhoma e ngrënies për burra dhe sinodikoni i mysafirëve, dhe menjëherë poshtë tyre janë të ashtuquajturat dhomat e ngrënies për gra dhe dhoma e pritjes arkondarike. Para zjarrit tragjik, dhoma e dikurshme e ngrënies për gra u shndërrua në një thesar të pasur manastiri, ku gjenden ikona të rralla të shekujve XVII, XVIII dhe XIX, objekte të lashta kishtare, fragmente gdhendjesh, rroba të vjetra adhurimi, kryqe të vjetër dhe sende të tjera me vlera shpirtërore, historike e kulturore. Tani po restaurohet dhe po shndërrohet në një sinodikon për tubime më të mëdha.

Në këtë pjesë të konakut, me ambientin e tij të brendshëm autentik, më së shumti lënë përshtypje dhoma ngrënies për burra, sinodikoni i madh dhe dhoma e pritjes arkondarike. Dhoma e ngrënies së burrave, deri në zjarr, bëri përshtypje, si me madhështinë e saj, ashtu edhe me muret dhe tavanet e pikturuara bukur, të zbukuruara me gdhendjen e famshme mijake. Tani ajo është rikthyer plotësisht në pamjen e mëparshme autentike. Menjëherë pranë dhomës së ngrënies ndodhet sinodikoni i madh, hapësira zyrtare e manastirit, e cila përdoret për pritjet në festat e mëdha monastike. Ajo është e zbukuruar me skena nga historia e manastirit, vepra të artistëve rusë Igor dhe Viktoria Egorovi nga Shën Petersburgu dhe një afresk, mbi të cilin shkëlqen Shën Gjon Pagëzori dhe Gjon Themeluesi, Kryepeshkopi i Ohrit, mbajnë manastirin në duart e tyre. Nga ana tjetër, arkondariku ka tavane të bukura të gdhendura – rozeta dhe detaje të integruara, të gdhendura në mure. Dhoma arkondaike e pritjes është e pasuruar me një koleksion portretesh të abatëve të vjetër dhe klerikëve të shquar të manastirit. Ky koleksion u porosit nga abati aktual, Arkimandrit Parthenij, i cili në shenjë dashurie dhe mirënjohjeje ndaj paraardhësve të tij, dëshiroi t’i ruante personazhet e tyre për brezat e ardhshëm, duke u dhënë atyre një respekt të denjë, atyre të cilët jetën e tyre e vendosën mbi themelet e këtij manastiri. Pas zjarrit edhe arkondariku e mori fytyrën e tij autentike, me çka u rivendos koleksioni i portreteve.

Midis dhomës së ngrënies dhe Pallatit të Sipërm ndodhet një kuzhinë manastiri, e lidhur me një furrë buke të bollshme në katin e poshtëm, e cila i jep një tërësi funksionale konakut. Sot, kuzhina është një hapësirë plotësisht e pajisur dhe funksionale që plotëson në mënyrë më të përshtatshme kërkesat për pritjen dhe ushqimin e një numri çdo herë e më të madh besimtarësh që ndjekin rregullisht shërbimet e manastirit.

Më 30 shtator 2009, në verën e Zotit, kur Kisha Ortodokse kremton kujtimin e dëshmorëve të shenjtë Sofia, Besimi, Shpresa dhe Dashuria, Pallati i Sipërm mori flakë, duke shkaktuar rrënime të mëdha. Të gjitha hapësirat me inventarin e brendshëm ishin djegur plotësisht dhe e vetmja gjë që mbetën ishin muret prej guri në manastir.

Falë sakrificës së madhe të vëllazërisë dhe besimtarëve të pranishëm, ikonat dhe eksponate të tjera nga thesari i manastirit u shpëtuan. Me angazhimin energjik dhe sakrifikues të abatit, Arkimandrit Parthenij, dhe murgjeve – vëllezërve të tij sipas Krishtit si dhe me ndihmën joegoiste të besimtarëve, Pallati i Sipërm u rivendos plotësisht dhe rifitoi pamjen dhe shkëlqimin autentik të dikurshëm.

Kulla e Sejmenit

Në perëndim të kishës ndodhej konaku i djemve, i cili u ndërtua në vitin 1870, në kohën e abatit arkimandrit Mihail (1870 – 1894) dhe kishte për qëllim të strehonte ndihmësit e manastirit, të ashtuquajturit fillestarët. Për shkak të afërsisë së çezmave, kati përdhesë i këtij konaku shërbente si lavanderi, ndërsa në katin e parë kishte dhoma ndenjeje. Pamja e konakut me një strehë mjaft të zgjatur, duke e bërë konakun të përshtatej në mënyrë të përkryer me mjedisin e manastirit. Mirëpo, në vitet 60 të shekullit të kaluar, për arsye të panjohura, konaku u shemb dhe sot aty ndodhet një pllajë e gjerë betoni, e cila i hap vizitorit pamjen e fshatrave piktoreske malore, të shpërndara në shpatin përballë Radikës. Menjëherë pas konakut së dikurshëm të fillëstarëve ndodhet Kulla e Sejmit, ku banonin rojet – sejmenët e manastirit. Kati i ndenjes arrihej përmes shkallëve të jashtme me një verandë të vogël të spikatur dhe një strehë të thellë, të cilat edhe sot ringjallin pamjen e plotë të kullës. Sot, kati i fundit i kullës është shndërruar në një kishëz të vogël kushtuar dëshmorit të ri Georgij Kratovski, ndërsa në katin përdhesë është punëtoria e drugdhendësve, ndërsa në bodrum është vendosur qirimbajtësi i manastirit.

Sot, kati i fundit i kullës familjare është shndërruar në një kishëz të vogël kushtuar shënjtorit, dëshmorit të ri Georgij Kratovski.

Osuaria – dhoma për ruajtjen e eshtrave të të ndjerëve

Një tjetër ndërtesë mbresëlënëse në jug të kishës është osuaria e manastirit, e bërë me gurë të gjelbër të gdhendur në 1827. Në të ndodhen kafkat e murgjve të vdekur, të cilët gjatë periudhës komuniste ishin fshehur në tokë nën dyshemenë e osuarisë. Me rivendosjen e jetës monastike, menjëherë pas shugurimit të tempullit të manastirit, vëllazëria Bigorski mrekullisht zbuloi kafkat, pikërisht përballë ditës kur Kisha e Shenjtë bën lutje përkujtimore për të ndjerit. Disa nga kafkat mbajnë emrin, vendin e lindjes dhe ditën e vdekjes së murgut.

Pallati i Poshtëm

Menjëherë mbi hyrjen e manastirit ndodhej një konak i quajtur Pallati i Poshtëm, i cili, për fat të keq, u dogj në vitin 1912. Konaku i vjetër, së bashku me konaqet dhe ndërtesat e tjera, përbënin një tërësi të mbyllur, tipike për familje manastiri të tipit të manastireve të Sveta Gorës. Konaku karakterizohej nga një trajtim i veçantë artistik i dyerve dhe tavaneve, të cilat ishin të ndryshme në çdo dhomë. Këto dhoma të dekoruara shumë përdoreshin për të pritur mysafirë. Palati i Poshtëm ishte vepër e mjeshtërve me përvojë të fsh. Drimkoli Llukovë – Strugë, të njohur për shkathtësinë në përpunimin e gurit. Nëpër pjesën e mesme të katit përdhesë të konakut, në formën e një arkade gjysmërrethore, edhe sot kalon hyrja e manastirit, me çezmat e njohura në formë dragoi, si dekorim i veçantë i këtij tempulli të lashtë. Në vitin 2006, me punën e palodhshme të abatit Parthenij dhe vëllazërisë Bigorski, konaku jo vetëm që u restaurua plotësisht, por u ndërtua edhe me një kat tjetër, në të cilin u bë një kishëz e bukur kushtuar Shpalljes së Shenjtë, është ndërtuar dhoma e peshkopit dhe abatit, verandë e brendshme, si dhe një verandë e gjerë e jashtme me pamje të mahnitshme. Brendësia e Pallatit të Poshtëm është tërësisht në frymën e ambientit të manastirit autentik.

Në vitin 2006, me punën e palodhshme të abatit Parthenij dhe vëllazërisë Bigorski, konaku jo vetëm që u restaurua plotësisht, por u ndërtua edhe me një kat tjetër, në të cilin u bë një kishëz e bukur kushtuar Shpalljes së Shenjtë, dhomë e peshkopit dhe abatit, verandë e mbyllur, si dhe një verandë e hapur e gjerë me pamje të bukur të tempullit dhe pjesës tjetër të kompleksit të manastirit.

Pallati Lindor

Të udhëhequr nga përpjekjet e tyre për të pasuruar shkëlqimin e tempullit të lashtë Bigorski, si dhe për të plotësuar nevojat e qelive të reja për vëllazërinë në rritje, abati dhe vëllezërit e kësaj familjeje të shenjtë iu përkushtuan ndërtimit të një konaku tjetër monastik, të quajtur ,,Pallati Lindor”, me të cilin manastiri u plotësua tërësisht, duke ndjekur shembullin e manastireve të Sveta Gorës. Për këtë qëllim, në vitin 2007 filloi ndërtimi i një muri të madh mbajtës, i bërë prej betoni me gjatësi 80 m. Tashmë në verën e vitit 2009 filloi ndërtimi intensiv i konakut të ri monastik, i cili përfundoi në fund të vitit 2010. Ky konak me arkitekturën e tij të bukur në stilin maqedono-romak (bizantin), aq karakteristik për gjithë kompleksin e manastirit, për mrekulli plotëson dhe pasuron pamjen madhështore të manastirit Bigorski. Në konakun e ri, përveç qelive të shumta monastike, ndodhet një kishëz e bukur kushtuar Shën Nikollaj Mirllikiski Mrekullibërësi, i pikturuar tërësisht në stilin e pikturës murale bizantine, bibliotekë dykatëshe Bigorski, me pamje të veçantë arkaike, kulla (skelë) e manastirit, ku ndodhet një orë me 8 kambana, si dhe një studio pikture, arkivë, dhoma e veranda druri, mësojtore, dhomë e abatit dhe hapësira të tjera ndihmëse.

Pallati Lindor fsheh gjithashtu bibliotekën mbresëlënëse dykatëshe me brendësinë e saj specifike dhe një pasuri prej mbi tridhjetë mijë librash të lashtë dhe të rinj, si dhe kapelën e Shën Nikollaj Mirllikiski Mrekullibërësi. Nga ana jugore e Pallatit Lindor ngrihet një kullë e bukur me orë dhe me një pikturë manastiri në krye.

Shishka (Pagëzimore uji)

Në vitin 2008 në pjesën jugore të oborrit të gjerë të manastirit, u ndërtua një shishkë manastiri me hark (pagëzimore uji), me një pamje arkaike të mrekullueshme, e cila përputhet në mënyrë harmonike në ambientin e përgjithshëm të jashtëm të familjes Bigorski. Harku i shishkës është pikturuar tërësisht në frymën e traditës së pikturës bizantine. Ndër skenat që zënë vend në afreske, shfaqja gjen vend me zbulimin e ikonës së mrekullueshme të Shën Gjon Pagëzorit nga themeluesi i parë, i nderuari Gjoni i Dibrës, si dhe disa skena nga jeta e Zotit tonë Jezu Krishtit që kanë lidhshmëri me ujin, më pas një shfaqje nga ,,Burimi Jetësjellës”, ,,Engjëlli i Këshillit të Madh”, Shën Gjon Pagëzori, Shën Kozma dhe Damjan, Shën Klementi dhe Naumi i Ohrit, Shën Gjeorgjij Fitimtari, Shën Dimitrij Paqësori, Shën Nikollaj the Mrekullibërësi e kështu me radhë.

Vëllazëria e ripërtrirë monastike, me ndihmën e Zotit, jo vetëm që arriti të rikthejë shkëlqimin e dikurshëm të tempullit të lashtë të Bigorskit, por me shumë dashuri dhe zell u përpoq ta përmirësojë, pasurojë dhe dekorojë atë.

Agiazma Bigorski (uji shërues)

Një gjurmë e rëndësishme e jetës monastike eremite në afërsi të manastirit Bigorski është vetmia, si dhe agiazma (burimi i ujit të shenjtë), të cilat ndodhen në pyllin poshtë manastirit. Lutjet e murgjve – asketëve i shenjtëruan këto vende dhe e kënaqën aq shumë Zotin, saqë bekimi derdhet këtu edhe sot përmes burimit të ujit të ëmbël në agjiazmë. Çdo vit në festën e së Premtes së mirë – Ballakllija, vëllazëria dhe besimtarët me një liti (lutje) solemne drejtohen nga manastiri kah agiazma, kushtuar të Burimit Jetësjellës, ku shenjtërohet uji dhe prej andej, përmes manastirit të vogëltë Shën Serafim Sarovski, kthehen në manastir, duke kënduar këngë hyjnore, të ringjalljes.