Të nderuar besimtarë, të dashur banorë të Rostushes dhe miq të Rekës dhe rrethinës së Mijakut,
Kemi nderin dhe gëzimin e madh t’ju ftojmë në shenjtërimin e kishës së mrekullueshme të Shën Marisë në fshatin Rostushe, e cila u ndërtua me shumë dashuri dhe përkushtim të madh të vëllazërisë së Bigorskit të udhëhequr nga peshkopi Antaniski z. Parthenij dhe bordi inicues i fshatit Rostushe.
Shenjtërimi do të bëhet më 30 korrik viti 2023, e diel, me fillim nga ora 09:00, nga ana e Mitropolitit kompetent për Dibër-Kërçovë z. Timoteut dhe peshkopit Antaniski z. Parthenij, me një lutje pjesëmarrëse të famullitarit të Dibrës, p. Mile Angellkovski, i vëllazërisë monastike të Bigorskit dhe i motrërisë nga Manastiri i Shën Gjergj Fitimtarit në fshatin Rajçicë.
Me gëzim të veçantë ju ftojmë të merrni pjesë në këtë ngjarje të shenjtë dhe domethënëse për rajonin tonë.
Historiat i shkurtër i Kishës së Shën Marisë në fshatin Rostushe
Sipas burimeve historike që kanë mbërritur deri më sot, sigurt dihet se në fshatin pranë lumit të poshtëm f. Rostushë (me të vjetrën Rostusha, nga Radost (gëzim) – Dusha – (shpirt), ekzistonte një tempull i mrekullueshëm kushtuar Shën Marisë, që nga koha bizantine. Për atë tempull ka dokumente të besueshme historike, ndër të cilat më të rëndësishme janë Deklarata e Ivan Kastriotit, babait të Gergi Kastriotit – Skënderbeut, i cili atë kohë sundonte në këto zona, drejtuar manastirit të Hilendarit në vitin 1426. Në këtë deklaratë, me të cilin babai i kryengritësit të krishterë i dhuron prona kësaj familjeje të malit të shenjtë, ndër të tjera, shkruhet: ,,E bashkangjita fshatin Radostushë me kishën e Nënës së Ndershme, e cila ndodhet në atë fshat Radostushë dhe me fshatin Trebisht”. Nga ky tregim mund të konkludohet se në fshatin Rostushë, në gjysmën e parë të shekullit të XV-të, ende ekzistonte një kishë kushtuar Virgjëreshës së Ndershme.
Një burim shumë i rëndësishëm për historinë e fshatit. Rostusha, por edhe e gjithë rrethit të Dibrës, janë Kujtimet e shkurtra të arkimandritit të shquar Kiril Rilski, me origjinë nga fshati Bitushe, i cili në vitin 1916 u emërua nga autoritetet kishtare si administrator i Dioqezës së Dibrës. Në shkresat e tij ai shkruan:
[…],,Nga vizita në dioqezë pashë se fshati Rostushë ka shumë nevojë për një kishë. […] Në popullsinë e krishterë vendase ekzistonte një traditë e gjallë se xhamia në mes të fshatit, pranë së cilës ndodheshin edhe varrezat turke, ishte kisha ortodokse e Shën Marisë deri para njëqind vjetësh. Maqedonasit muslimanë të këtij fshati e kthyen në xhami, pasi rrënuan objektin e vjetër të kishës dhe mbi të njëjtin themel ndërtuan objektin aktual. […] Unë e përshtata këtë xhami në kishë dhe më 30 gusht të vitit 1918 e ktheva në kishë ortodokse, me emrin e vjetër historik, Supozimi i Shën Marisë. […][…] Në atë fshat, Rostushe gjindej Manastiri i vjetër historik ,,Shën Marija E Dibrës” ku abat në vitin 1019 ishte Kryepeshkopi i parë i bekuar i Ohrit Joani i Dibrës (pjertëzuar nga vetë autori – b.n.), përpara se ai të bëhej iluminist i Ohrit. […] Kjo kishë e lashtë në fshatin Rostushe ishte kisha e manastirit të lashtë historik ,,Shën Marija E Dibrës” . […] Rreth asaj kishe të lashtë manastiri ka varre të vjetra me tulla. […] Gjatë gërmimeve rreth kësaj faltoreje të lashtë, mund të gjenden shumë sende të vlefshme arkeologjike […] për të gjithë krishterimin nga shekujt e parë të Gadishullit Ballkanik. Në vitin 1908 një fshatar, i cili po gërmonte themelet për të ndërtuar një shtëpi pranë asaj kishe historike, zbuloi një varr të harkuar, të punuar me tulla,me shumë mjeshtëri e në të cilin kishte një trup të tërë, aspak të shkatëruar njeriu. Fshatari mendoi që natën ta hidhte në lumë atë trup të pa kalbur njeriu në Lumin Radika. Por në ëndërr iu shfaq një burrë, i cili i tha të mos e prekte, sepse ai është gjallë dhe nuk mund t’i bëjë asgjë. Fshatari u tremb nga ai vegim në ëndërr dhe e rindërtoi varrin, ashtu siç ishte, ashtu siç e gjeti në tokë“ .
Është interesante të theksohet se vendi për të cilin shkruan Kiril Rilski ndodhet edhe sot në qendër të fshatit dhe quhet Dvoranik nga vendasit, gjë që nga ana tjetër aludon për faktin se dikur në këtë vend ka qenë një pallat apo pronë mbretërore. Është e mundur që tempulli i Shën Marisë të ishte një kishë mbretërore, e ndërtuar për nevojat e një fisniku të lartë të mesjetës. Mendimi i Arkimandrit Kiril Rilski se në fshatin Rostushë ka qenë ndoshta manastiri i Shën Marisë në të cilin ka jetuar Shën Jovan Dibrani si asket dhe abat, e ndanë edhe historiografi vendas Stamat Stamatov nga Dibra. Nga ana tjetër, Toma Smiljaniq nga fshati Tresonçe, duke shkruar për historinë dhe etnografinë e Mijakëve, thekson se manastiri i Shën Marisë në fshatin Rostushe ,,ishte, sipas traditës, i madh dhe i fortë. Kishte një konak me 360 dhoma, dhe në mes ishte shatërvani i Dvoranikut (i pjertëzuar nga vetë autori – b.m.), i cili ekziston edhe sot. Kur pjesa më e madhe e Rostushës u kthye në turq, manastiri u shkatërrua…”
Apostol Hristov Fërçkovski, një piktor i njohur i ikonave nga Galiçniku, veprimtart në organizatën revolucionare maqedonase dhe për një kohë epëror lokal i kazasë së Rekës, tregon një histori të ngjashme. Në dëshminë e tij, të shënuar nga veprimtari i arsimit Georgi Trajçev, ndër të tjera thuhet: ,,Për fshatin Rostushë dimë se xhamia ka qenë kishë në të kaluarën e afërt; kur e pranuan islamin e kthyen kishën në xhami. Dhe kjo ngjarje ka ndodhur 150-200 vjet më parë”.
Për kishën në Rostushë ka shkruar edhe etnografi dhe profesori maqedonas, galiçiani Rista Lonoski: ,,Ekziston një traditë që në Rostushë ka pasur një kishë ose manastir – Supozim me konaqe të mëdha prej 70 dhomash. Është e vërtetë se një tempull i tillë ka ekzistuar dhe se më vonë është shndërruar në xhami”.
Në vitet 30 të shekullit të kaluar, u kryen hetime arkeologjike, gjatë të cilave u vërtetua se në atë vend gjatë historisë kishte disa tempuj ortodoksë. Gjegjësisht, u zbuluan themelet e një tempulli me gjerësi 10 metra dhe gjatësi 15 metra. Në fakt, u zbuluan tre shtresa të ndryshme ndërtimi, me muret e vjetra të vendosura brenda atyre më të reja.
Kisha e Shën Mërisë ndodhej në qendër të fshatit, në vendin e fushës së sotme sportive. Tempulli i fundit, i ndërtuar në Jugosllavinë Mbretërore, u rrënua dhunshëm dhe tërësisht gjatë pushtimit fashist të këtij rajoni në Luftën e Dytë Botërore. Duke mos pasur shtëpi lutjeje në fshat, të krishterët u detyruan të ndërtonin një tempull modest në kodrën në anën veriore të fshatit, pranë varrezave ortodokse. Ajo ndërtesë e përkohshme e improvizuar u shërbeu atyre si një tempull unik deri dhjetë vjet më parë, kur, me iniciativën e Jerondit tonë dhe Abatit z. Parthenij, banorët ortodoksë të Rostushes formuan një Bord për rindërtimin e Kishës ,,Shën Marija”. Bordi i kërkoi menjëherë Jerondit të pranonte përgjegjësinë për ndërtimin e kishës së re, të cilës ai me kënaqësi iu përgjigj pozitivisht .
Kështu, me zotimet e mëdha dhe përpjekjet personale të peshkopit z. Parthenij dhe vëllazëria monastike, brenda pak vitesh u ndërtua një tempull madhështor i Shën Marisë, i cili sot përfaqëson një perlë arkitekturore të fshatit, të integruar në mënyrë të përkryer me natyrën dhe arkitekturën e përgjithshme. Tempulli është ideuar konceptualisht nga peshkopi Partenij, në bashkëpunim me arkitektët kishtarë me përvojë, Vladimir dhe Iskra Lekovski nga studioja arkitekturore ,,Lelelele”. Është e ndërtuar me gurë dhe tulla, në stilin e dallueshëm bizantin opus mixtum, dhe strukturalisht i ngjan kishës së vjetër që ishte në mes të fshatit, në formë kryqi, me një kupolë të madhe në mes, me konka anash dhe një kambanore mbi verandë. Në ndërkohë tempullin e kanë pikturuar tërësisht piktori Sllavço Petkovski nga Manastiri, vëllezërit piktorë nga vëllazëria jonë dhe motrat nga Rajçica. Ikonat, të vendosura në ikonostasin e bukur të mermerit, janë vepër e piktorit Vladislav Kotsarev nga Ohri, profesor i artit bizantin në Universitetin e Beogradit. Tempulli ka edhe kambanoren e vet, ku janë vendosur dy kambanat nga kisha e vjetër, e kohës së Jugosllavisë Mbretërore.
Ky është tempulli i parë i ndërtuar siç duhet në fshat. Është ndërtuar pas prishjes së të vjetrës dhe është bërë sipas pamjes së saj.
Paralelisht me ndërtimin e Kishës u punua edhe për përmirësimin e zonës përreth saj, kështu që me iniciativën e peshkopit z. Parthenij, u ndërtua një kuzhinë e re e bukur për nevojat e Tempullit; u restauruan varrezat e fshatit, u bënë rregullime rreth Kishës, me mure mbajtëse dhe një pllajë të shtruar me gurë dhe të rrethuar me një gardh të mirë, si dhe u bë një rrugë me shkallë për në qendër të fshatit,bërë prej guri.
Shkurt thënë, në kishën e restauruar të Shën Mërisë, fshati Rostushë, por edhe e gjithë Dolna Reka (Reka e poshtme), morën një dekorim të vërtetë, të bukur, i cili tashmë tërheq sytë dhe zemrat e kalimtarëve të shumtë në rajon, nga vendi dhe nga jashtë. Pjesa perëndimore e Maqedonisë mori një tempull jashtëzakonisht të bukur në të cilin kremtohet emri i Zotit dhe mëshira e Nënës Mbretëreshë, në të mirë të të gjithë banorëve.
