Обраќање на Неговото Блаженство, Архиепископот на Австралија г. Макариј, при доделувањето на наградата Почесен доктор на науки на Атинскиот универзитет, на 7 мај 2025 година
Сесвет и Божествен Очe и Владико,
Блаженејши Архиепископе Атински и на цела Грција,
Почитуван г. Ректоре на Националниот и Каподистријански Универзитет во Атина,
Почитувани присутни,
Христос воскресе!
I. Воведна благодарност
Подвиг е за човекот да каже што е можно повеќе со што е можно помалку зборови, и накрај – да каже сè со своето молчење, а пред сè, со својот живот.
Така што, најразумно би било да молчам во овој свет миг, особено кога стојам пред Првиот меѓу православните, нашиот Вселенски Патријарх г. г. Вартоломеј, мојот почитуван Старец, кој е достојно и оправдано почестен од буквално стотици универзитети ширум светот, како и од многу други академски, државни и меѓународни институции.
Сепак, должноста на честа и благодарноста ме обврзуваат да споделам со вас неколку скромни и незабележителни размисли – не за да изговорам, наводно, нешто важно и големо, туку, пред сè, за да изразам искрена благодарност и смирено воздарение за оваа врвна чест што ми се укажува. Чест што ја примам, секако, како посебно признание коешто се однесува на Апостолскиот и Вселенски Престол на Константинопол, кому му припаѓам, на сепочитуваната Личност на нашиот Патријарх и на Светата Архиепископија на Австралија, којашто, според благодатта и милоста Божја, ми е доверена на пастирствување.
Стоејќи, значи, на ова возвишено говорно место во храмот на Музите и чувствувајќи ја својата ништожност, ја изразувам својата длабока благодарност и искрена признателност:
кон Неговата Сесветост, Вселенскиот Патријарх г. г. Вартоломеј, за неговото особено почестувачко и благословено присуство на овој важен миг од мојот скромен животен пат;
кон Блаженејшиот Архиепископ на Атина и на цела Грција г. г. Јероним, мудриот и трпелив кормилар на Светата Црква на Грција;
кон Светиот Епархиски Синод на Архиепископијата на Австралија, чиишто членови, со многу љубов, чест и почит, се дел од овој настан;
кон почитуваните и избрани браќа архиереи;
кон благочестивиот клир и монашките братства, особено кон присутните светогорски игумени и другите светогорски отци;
кон почитуваните министри и заменици министри, особено кон почитуваната министерка за образование г-ѓа Софија Захараки, претставник на грчката влада и на премиерот, како и кон почитуваната амбасадорка на Австралија во Грција г-ѓа Алисoн Данкан, претставник на австралиската влада и на федералниот премиер;
кон ректоратот на Националниот и Каподистријански универзитет во Атина и деканатот на Богословскиот факултет, особено кон ректорот, почитуваниот професор по медицина г. Герасим Сиасиос, и кон деканот, почитуваниот професор по богословие г. Емануил Карагеоргудис;
кон судските, воените, општинските и другите јавни органи на државата;
кон двајцата претседатели на катедрите на нашиот Богословски факултет, како и кон сите колеги-професори за едногласната и свечена одлука да ме облечат во тога на почесен доктор.
Тоа е чест која најстарото универзитетско седиште на нашата земја традиционално ја доделува на значајни личности од науката, културата, уметноста и, воопшто, од духовноста, а денес ја доделува и на мојата маленкост.
Од сè срце ви благодарам на сите.
II. Vox Populi – Насоки и проширувања
Веројатно е очигледно од насловот на мојата беседа дека ќе се обидам, општо и допирно, да скицирам некои аспекти на едно современо прашање што ја засега и Црквата и општеството воопшто. Сепак, пред да пристапам кон тоа, ќе направам кратка историска прошетка низ некои поранешни времиња, бидејќи, како што вели блаженоупокоениот о. Георгиј Флоровски: „Историската чувствителност е неопходна за еден теолог. Таа е предуслов за некој да биде навистина во Црквата. Оној што е нечувствителен кон историјата, тешко може да биде добар Христијанин.“
Дозволете ми, значи, да ве поведам на едно мисловно патување во Северна Италија, поточно во Медиолан (денешен Милано), каде што аријанската ерес – и покрај нејзиното опаѓање на Истокот – во тоа време продолжува да доминира и да напредува. На почетокот, значи, на декември во 373 година, умрел аријанскиот епископ на Медиолан, Авксентиј, и прашањето за неговиот наследник предизвикало силни немири во градот. Епархот на градот, Амвросиј, се обидел да ги смири духовите, сè додека од насобраниот народ не се слушнал еден детски глас: „Ambrosium episcopum!“ – „Амвросиј за епископ!“ – и тогаш сиот народ едногласно повторил: „Амвросиј да биде епископ!“ Така, гласот на народот (Vox Populi), како глас на Бога (Vox Dei), го поставил тогашниот катихумен (огласен) и сè уште лаик Амвросиј за епископ на Медиолан, кој подоцна ќе стане еден од големите учители на Црквата. Затоа, впрочем, и еден друг голем светилник од Истокот, свети Василиј Кесариски, ќе му напише на Амвросиј: „Самиот Господ те премести откај судиите на земјата во претседателството на Апостолите.“
Да се префрлиме сега, возени од кочијата на времето, во источниот дел на Империјата – во царствениот Константинопол, неколку децении подоцна, во пресрет на Третиот вселенски собор во Ефес. Христолошките спорови беснеат, а Архиепископот на Константинопол, Несториј – подоцна и сам прогласен за еретик – почнува јавно да го негира називот „Богородица“, нешто кое не само што длабоко ја навредува побожноста на народот кон Пресветата Богородица, туку носи и сериозни сотериолошки последици. На една таква негова јавна беседа, остро интервенирал тогашниот лаик, а подоцна епископ Дорилејски, свети Евсевиј, кој со голема ревност и јасност ги осудил богохулните учења на архиепископот еретик. Овој настан го опишува современикот на случувањата, свети Кирил, Архиепископ Александриски: „Еден човек, мошне благороден, иако сè уште меѓу мирјаните… придвижен од ревност пламена и богољубива, со глас јасен извика дека Предвечното Слово прими и второ раѓање…“ И присутните веднаш застанале на страната на Евсевиј и го пофалиле „како побожен и мудар и како оној кој не отстапува од правилноста на догмите.“ Верниот Евсевиј, значи, со „светол глас и јасен збор“ ги бранел светите догми на Црквата и го поттикнал народот на ова исповедание на верата – и така, гласот на народот (Vox Populi) повторно се издигнува како глас на Бога (Vox Dei).
Во овие два репрезентативни примера, а и во многу други низ историјата на Црквата, мислам дека можеме со доволна јасност да го распознаеме она што го нарекуваме глас на народот (Vox Populi), или, со други зборови, совеста на народот Божји. Со други зборови, како глас на народот би можеле да ја определиме „пројавата на свеста на народната компонента во телото на Црквата, којашто, иако не е институционализирана, има моќ да ја оцени валидноста на соборите, догматската исправност на државни одлуки, и да ја потврди светоста на одредени личности“. Се разбира, неопходно е тука да се нагласи дела гласот на народот не постои над Црквата, ниту пак – и ова е многу важно – тој може да биде спротивставен на севкупната црковна свест, којашто ја носи и ја изразува полнотата на вистината на верата. Имено, кога мнозинството од народот во некоја држава или заедница ќе заземе или ќе поддржи ставови и барања што не се во склад со севкупната црковна свест и со полнотата на вистината, тогаш не можеме да зборуваме за глас на народот во вистинската смисла. Гласот на народот сопостои во единство и заедничарење со гласот на Црквата, или, да се изразиме поинаку: „Id teneamus quod ubique, quod semper, quod ab omnibus creditum est“ (Да го задржиме она што секогаш, насекаде и од сите е верувано). Тогаш, и само тогаш, станува јасно дека совеста на народот Божји се наоѓа – да се послужам со една фраза што често се слуша во последно време – на „правилната страна на историјата“, односно, се покажува дека побожниот и богоносен народ – обично предводен од некоја харизматична личност – ја изразува автентичноста на верата.
Следствено, кога говориме за глас на народот, јасно нагласуваме дека мислиме на побожниот, христољубив и богоносен народ. Бидејќи во многу случаи ќе видиме дека, доколку не се исполнети овие предуслови, народот лесно може да премине на спротивната страна и да биде заблуден, така што гласот на народот нема да биде глас на Бога. Таков е случајот, на пример, кога свети Григориј Богослов бил поставен за Архиепископ на Константинопол, а големото мнозинство од народот тогаш било заведено од богоборната ерес на Ариј. Да ве потсетам и на еден потресен призор од светите настани што ни ги претстави Црквата во деновите на Страсната Седмица: гласот на народот тогаш бараше „распни Го, распни Го!“ (Јован 19, 15) – и тој глас, несомнено, не беше глас Божји.
Дозволете ми, на ова место, да спомнам и неколку историски примери коишто докажуваат дека гласот на народот, дури и кога произлегува од демократски, мнозински процес, не секогаш е глас на вистината и на разумот, а во случајот на Црквата, не секогаш е глас Божји. Тоа јасно покажува дека народот може да донесе и погрешни, па дури и катастрофални одлуки. Еве неколку примери:
Во името на демократијата, односно на гласот на мнозинството, во 399 г. пр. Хр. во славната Атина била донесена одлуката за осуда на Сократ на смрт.
Во 431 г. пр. Хр. Народното собрание на Атина одобрило војна против Спарта, и така започнала, со народен ентузијазам, Пелопонеската војна, којашто траела цели 27 години и донела глад, многу смрт и, главно, катастрофа на Атина.
Во поновата историја, да се потсетиме дека мнозинството од населението на САД било за ропството сè до 1861 година, кога започнала Американската граѓанска војна. До тој момент, многу сојузни држави во Америка гласале за зачувување на ропството, што значи дека преку демократски процеси се продолжувала една длабока повреда на човековите права.
Голем дел од рускиот народ го поддржувал Сталин во 1930-тите. Освен масовните чистки и гулази, Сталин оставил зад себе милиони мртви поради глад, репресија и терор, а стотици илјади невини луѓе починале во затвори за дела што никогаш не ги сториле.
Нацистичката партија на Хитлер дошла на власт преку крајно демократски избори, иако Хитлер уште во предизборната кампања јавно и отворено проповедал расистички и насилни идеи – идеи што, сепак, мнозинството од народот ги поддржало. Не е потребно да ги спомнуваме последиците од тој изборен резултат, бидејќи тие се познати на целото човештво.
Да се потсетиме, исто така, на масовното добредојде што кинескиот народ му го приредило на „Големиот скок напред“ во 1958 година. Мао Це Тунг најавил економски препород, кој добил огромна народна поддршка, но се засновал на лажни ветувања за продуктивност. Резултатот бил глад во кој умреле повеќе од 30 милиони луѓе.
Радио-пропагандата во Руанда во 1994 година го поттикнала народот да убива свои сограѓани. Народот бил воден од внимателно режирана медиумска манипулација, што резултирало со геноцид врз 800.000 луѓе за само 100 дена.
Триумфалната победа на Хуго Чавез во Венецуела во 1998 година, исто така, дојде преку избори, добиена со масовна поддршка од сиромашните слоеви. Но историската реалност покажа дека, откако ја освои власта, Чавез ја централизираше истата, ги ограничи слободите на народот и ја доведе државата до економски колапс и тоталитаризам.
Овде ќе застанам, бидејќи, како што вели Апостолот: „Ќе ми недостига време кога би раскажувал за сите“ (Евр. 11, 32) – за сите тие примери и историски настани што докажуваат дека гласот на народот понекогаш не стоел на „правилната страна на историјата“ и, секако, не го претставувал она што го нарекуваме Vox Dei (глас Божји).
Се враќам на темата за Црквата и од почеток отворено појаснувам: самата Црква – како полнота, како клир и народ заедно, како Тело Христово – е единствената што може да се изразува за вистината на верата. Кога, значи, Црквата ја поседува вистината преку севкупноста на клирот и на народот, тогаш се наметнува сосема логично прашањето: Како Црквата ја изразува таа вистина? Како да го дознаеме мислењето на Црквата? Каде да го побараме исправното толкување и пристапот кон современите предизвици и проблеми? Или, да го поставам прашањето на друг начин: Каде можеме да се сретнеме со ова „Vox Populi“ во Црквата?
Одговорот на горенаведените прашања го нудат одлуките на Вселенските Собори преку светите канони, а низ времето него го потврдува и учењето на светите Отци на Црквата. Од мудроста на светоотечкото богословие ќе споделам со вас еден одговор на овие размисли, црпејќи го од мудриот збор на свети Јован Златоуст, Архиепископот Константинополски, кој подвлекува дека: „Црквата е име на систем и на собор“, односно: „Црквата се гледа како еден постојан собор“. Наместо некој подолг коментар за оваа длабока изрека на големиот Отец на Црквата, ќе приложам проникливи зборови на нашиот Вселенски Патријарх, што тој ги изговори за време на првата свечена седница на Светиот Епархиски Синод на Архиепископијата на Австралија. На тој значаен ден, Неговата Сесветост рече: „Синодалното управување со црковните прашања претставува единствениот сигурен пат воден од Светиот Дух, кој е осветен во црковната свест преку множество свети канони и одлуки на помесни и вселенски собори, и преку целокупната долга и нераскинлива пракса на Вселенската Црква. Секогаш кога низ историјата се појавува отстапување од синодалната свест на Црквата, тоа укажува на духовен пад, на фалсификување на вистинските црковни критериуми и на изопачување на здравите начела на црковниот живот.“
Се разбира, според недвосмисленото сведоштво на изворите, на Соборите учествуваат само епископите, или во исклучителни случаи – свештеници како претставници на своите епископи, но, во секој случај, органски членови на Соборот се сметаат епископите. Тоа е така, затоа што епископот е предводник и претседател на Евхаристијата, и со тоа го овоплотува и го изразува единството на помесната Црква што му е доверена, како и заедништвото со другите Цркви. Овој длабоко теолошки принцип е тој што во црковната свест ја воспоставува епископската структура на Соборите. Сепак, не треба да заборавиме една еклисиолошка и канонска димензија од суштинско значење, дека Епископите не учествуваат на Соборите само како носители на полнотата на епископската служба – како некаков вид колективен орган за изразување на нивната власт – туку учествуваат како видливи глави на Телото на својата помесна Црква, чиј дух и заедничка свест се повикани да ги изразат на Соборот. Да го кажеме тоа малку појасно: Епископите учествуваат на Соборот не како индивидуални „лица“, туку како „претставници“, како глас од името на христоименитата полнота на нивната Епископија.
„Секоја друга пракса, секоја промена на епископската структура и составот на соборот води кон индивидуализација на црковниот живот и ја нарушува заедничарската етика на црковната слобода“ – и, за жал, и во овој случај нарушувањето на соборниот дух доаѓа од Црквата на Русија, уште од почетокот на минатиот век, преку мешаните собори, односно црковно-народни собранија, на кои, покрај епископите, одлучувачки глас имаат и други свештеници, па дури и мирјани. Тоа значи дека клириците или мирските претставници на една Помесна Црква, доколку имаат глас еднаков со тој на епископите, може да гласаат спротивно од својот епископ – што, пак, води до нарушување на единството на помесната Црква.
Ако, значи, работите стојат така, односно, ако црковните прашања се решаваат на Собори, тогаш природно се наметнува прашањето: со кои критериуми Црквата ќе го распознае вистинскиот „глас на народот“? И уште повеќе: дали гласот на народот секогаш е толку јасен, како во случајот со Амвросиј Медиолански и Евсевиј Дорилејски, кои ги спомнавме на почетокот? Сигурно дека одговорот не е еднозначен и лесно препознатлив. Без да навлегувам во непотребни детали и заморна казуистика, ќе подвлечам две основни еклисиолошки начела. Прво, вистината на верата не се изразува ниту преку расфрлани поединци, монаси, теолози, свештеници, ѓакони или самоволни епископи, ниту преку групи монаси, клирици и мирјани, бидејќи сите тие неформални црковни тела не претставуваат Црква, туку само облици на привидна црковност. Второ, Црквата никогаш не ја прифатила логиката на бројките, бидејќи тоа би значело дека во историските периоди кога мнозинството паднало во ерес и погрешно учење, Црквата би требало да се усогласи со мислењето на мнозинството. Вселенските Собори никогаш не ја оценувале заедничката свест на Црквата според квантитативни критериуми. Сеопфатноста на вистината не е бројна големина, и затоа, „никакво мнозинство од судски тип или збирно гласање не може да биде критериум на авторитет и вистина“ за Православната Црква.
Мислам дека ова последно нагласување околу логиката на бројките ќе ни помогне да направиме уште една важна разлика помеѓу она што веќе го нарековме Vox Populi („гласот на народот“) и една социолошка појава, којашто шематски ја нарекуваме „јавно мислење“. Иако наизглед слични, овие две категории се суштински различни. Првата и основна разлика е веќе наведена: „јавното мислење“ секогаш е нумеричка, квантитативна величина, мерлива и зависна од моменталниот контекст. Наспроти тоа, „гласот на народот“ не секогаш е бројна и мерлива величина. Понатаму, јавното мислење се формира и се менува брзо, често под влијание на актуелните настани и медиумскиот притисок, како, на пример, во споменатиот случај со радио-пропагандата во Руанда. Од друга страна, свеста на народот се формира во една долготрајна, постепена и не секогаш линеарна духовна и историска постапка, и сигурно не може да се измери на ист начин како јавното мислење, кое, дури и во краток рок, може да се прикаже преку анкети. Се разбира, доколку сакаме да бидеме објективни и научно прецизни, постојат сериозни приговори на тоа дали навистина „јавното мислење“ е она што го мерат анкетните институти со насочени прашања. Но, тоа веќе би било тема на едно посебно предавање, коешто би требало да го одржи некој поупатен од мене.
Сметам, сепак, дека оваа илузија – дека „јавното мислење“ секогаш се поклопува со свеста на народот Божји – создава голем број проблеми, како што, всушност, се случува и со прекумерниот и вонинституционален израз на „јавното мислење“, надвор од демократските процедури. Тоа го турка општеството кон охлократија (владеење на џганот), додека, напротив, ограничувањето на слободното негово изразување го претвора државниот систем во режим, и тоа авторитарен.
III. Интернетот – дисонанци и поднаслови
Ние продолжуваме со анализа на податоците за гласот на народот во дигиталниот простор – интернетот, кој, во сите негови манифестации, продре длабоко во секојдневието на современиот човек и се заканува да завладее со секоја област од човечката активност. Минатиот септември, на Соборот на Јерархијата на сепочитуваниот Вселенски Престол, спомнав дека вештачката интелигенција е реалност која дошла и нема да замине. Следствено, мора да научиме да живееме со таа нова реалност. Очигледно е дека сферите на религиозноста и верата не можат да останат недопрени од оваа нова состојба. Денес, литературата што го обработува односот помеѓу интернетот и религијата е веќе обемна, и нема никакво сомневање дека интернетот влијае врз начинот на кој современиот човек ја доживува и практикува својата вера. Според едно релевантно истражување на реномираниот американски институт Pew Research Center, произлегува дека 67% од „религиозните сурфери“, односно верници кои се движат низ интернет, барале информации поврзани со нивната сопствена религиозна традиција, додека 62% од нив веруваат дека на интернет постои содржина што ја унапредува толеранцијата кон верската другост. Најпосле, интернетот се покажува како идеален простор за развој на нови светови, кои ги намалуваат човечките неизвесности. Тој не ја „убива“ религијата, но драматично го менува начинот на кој човекот се однесува кон неа, намалувајќи ги обврзувањата кон традиционалните и ексклузивни форми и унапредувајќи еден повеќе „плуралистички“ пристап.
И покрај показателите од одредени истражувања што укажуваат на засилување на верската толеранција на интернетот, сепак, како и секогаш, постои и другата страна. Кај нас, се јавува една група верници коишто самите се идентификуваат како „чисти православци“ – кои, сметајќи дека се нешто помеѓу пророкот Илија, кој нареди колеж на свештениците на Ваал, и свети Марко Евгеник, епископот Ефески кој не го потпиша актот за унија на Соборот во Ферара-Фиренца, се впуштаат во неумолива војна против поглавари, епископи, клирици, монаси, па дури и лаици, како и против секоја институционална појава на Црквата, како што се различните соборски тела. Овие луѓе, убедени дека го изразуваат гласот на народот Божји, или – што е уште полошо – дека зборуваат во името на самиот Бог, искажуваат ужасни обвинувања, а понекогаш и навреди, под превезот на наводно исповедање на Верата и одбрана на светите нешта, коишто, според нив, црковните поглавари ги „продале“.
За сите нив, секако, Црквата преку Вториот Вселенски Собор предупредува дека оние што се зафаќаат со клеветење на црковни личности се токму тие што „се стремат да го вознемират и урнат црковниот поредок, и злонамерно и клеветнички создаваат поводи против православните епископи кои управуваат со Црквите, со што не прават ништо друго освен што ја валкаат честа на свештениците и предизвикуваат неред кај народите кои живеат во мир.“ И навистина, како што пишува познатиот каноничар Валсамон од 12. век, „никогаш не престанал нашиот непријател сатаната да ја осквернува честа на добрите луѓе преку клевета, особено на епископите.“ Не можам ни да замислам каков коментар би дал Валсамон кога би живеел во нашево време и би ја забележал омразата што го преплавила интернетот, којашто ја труе не само црковната, туку и пошироката општествена сфера. Бидејќи, да бидеме искрени, ние црковните не сме единствените погодени од оваа појава – секоја личност што е присутна во јавната сфера се има најдено, или постојано се наоѓа, во „окото на циклонот“ на клеветата.
Сите добро знаеме дека клеветата е оружјето на кукавиците – на оние што се кријат зад тастатурата и напаѓаат од безбедно растојание, со анонимни и скриени профили на социјалните мрежи. Зашто, зад интернет-анонимноста, тие се чувствуваат моќни, особено кога напаѓаат јавни или институционални личности. Во истиот дух дејствуваат и оние што, повикувајќи се на верата или на наводното право на слобода на говор, изразуваат само негативна, насочена и злобна критика. Тоа е критика што не гради, туку руши. Таквото однесување не само што покажува страшна суета и гордост, маскирана како „ревност“ или „право на јавен глас“, туку и сведочи за длабоки психолошки комплекси и нарушувања, како и за отсуство на духовен живот – т. е. на живот и заедница со Христос и со Неговата Црква. А штом нивното постоење не добива смисла од Христа, тогаш таа егзистенцијална празнина мора некако да се пополни. Кога не живеам сопствен живот со полнота, тогаш почнувам да се занимавам со животите на другите. Кога не ја живеам полнотата на сопственото постоење, тогаш ми е потребен непријател за да постојам – црпам смисла кога имам некого спроти себе кого ќе го напаѓам. А ако не постои некој вистински непријател со кого да се соочам, тогаш треба да го измислам, бидејќи без непријатели ќе останам да се прашувам како Кавафис:
„И сега што ќе правиме без варвари?
Овие луѓе беа некој вид решение.“
IV. “O tempora! O mores!” – Опасни изопачувања
За жал, реалноста на интернетот не е целосно поетична. Појавата на клеветнички напади, вулгарни навреди, неосновани обвинувања со најневеројатни поводи, прерасна во реална и неконтролирана појава. Така се создаде феноменот на т.н. „хејтери“ (haters) на интернет – луѓе што мразат, мразители, ако се обидеме да го преведеме терминот – кои во своите објави систематски искажуваат негативност, иронија и агресивност. Некои карактеристики на овие „хејтери“ се: навредуваат или пцујат без причина, под изговор на добронамерна критика; потсмеваат и исмеваат, оставајќи отровни и злобни коментари со цел да провоцираат.
Тие повторно и повторно таргетираат поединци (cyberbullying), дејствуваат анонимно или под лажни имиња, водени се од несигурност и завист, сакаат да привлечат внимание, да почувствуваат надмоќност – токму затоа со зла намера напаѓаат јавни и црковни личности. Се потпираат на т.н. „анонимна храброст“ – пишуваат работи што никогаш не би ги изговориле лице в лице. Сето тоа сведочи и за недостаток на воспитание и емпатија. Во многу случаи, „хејтерите“ се и личности со психички нарушувања. Несомнено, во сето тоа улога има не само огромниот раст на интернетот и масовната употреба на социјалните мрежи, туку и отсуството на ефикасен регулаторен механизам што би ја ограничил или контролирал оваа појава. Сето ова го прави проблемот уште поголем и изгледите за негово надминување – сè понејасни. Не знам дали тоа е песимистички поглед на реалноста, но сигурно е реален.
Сепак, Црквата не чекори низ времето со реализам, а уште помалку со утопија, туку е водена од есхатолошката надеж што произлегува од зборовите на Господ: „На таа карпа ќе ја изградам Црквата Своја, и портите адови нема да ја надвладеат“ (Матеј 16,18). Тоа, секако, не значи дека треба да замижуваме и да дозволиме гнилежот да се шири. Напротив, потребна е будност и свесност за длабочината на проблемот, кој не е само уште еден од многуте конфликти во историјата на Црквата, туку една нова состојба – реалност, можеби дури и ерес – што го разјадува единството на Црквата и го нарушува нејзиниот дух, кој треба да биде есхатолошки, а не световен. Истото може, според аналогија, да се случи и со демократскиот дух на луѓето, доколку критиката се инструментализира, а личностите се таргетираат систематски и агресивно преку интернетот.
Во вакви услови се поставува вознемирувачкото прашање: Дали се нарушува духот и квалитетот на демократијата кога нашите деца растат во средина која постојано негира, навредува, клевети и токсично понижува институции и личности? Дали се нарушува демократскиот дух кога денес голем дел од интернет-коментарите доаѓаат од „хејтери“? Ако прифатиме дека „хејтерите“ понекогаш успеале да го нарушат начинот на кој граѓаните размислуваат, се изразуваат и, оттаму, одлучуваат – тогаш се чини дека навистина постои проблем. Иако традиционално „хејтерите“ не ја загрозуваат директно демократијата или Уставот во смисла на вмешување во изборни процеси, тие ја нарушуваат културата на јавниот говор и учеството во јавната дебата; создаваат атмосфера на страв и молк, затоа што некои граѓани се воздржуваат да го искажат своето мислење на интернет, за да не бидат нападнати, исмеани или јавно понижени; сеат поларизација и поделби, бидејќи по правило се против сè (тие се „анти“); го подриваат јавниот дијалог со гласови што го замаглуваат разумот; создаваат бучава без логични аргументи; шират дезинформации, лажни вести и теории на заговор; и на крај, таргетираат личности. А кога сето тоа ќе се случи, тогаш да – имаме посиромашна и површна демократија и народна волја заснована врз лага, дезинформација и пропаганда. Тогаш гласот на народот (Vox Populi) не е глас Божји (Vox Dei), туку се претвора во „гнев Божји“. Иако Бог не се гневи, се разбира – мислам, како што знаете, на онаа народна изрека: „Глас народен – гнев Божји“.
V. Благодарствени одгласи
Завршувајќи, би сакал да споделам со вас неколку податоци што се навистина охрабрувачки и полни со надеж. Таканаречените „хејтери“, кои понекогаш изгледаат како да ја претставуваат „гласноста“ на интернетот, за среќа се малцинство. Според многубројни социолошки и психолошки истражувања, само 1 до 5% од интернет-корисниците се токсични и создаваат говор исполнет со омраза. Тоа малцинство, за жал, е хиперактивно на социјалните мрежи и создава непропорционално голем обем на објави и коментари со негативна содржина. Често се добро организирани, агресивни по природа и имаат за цел да ги заплашат другите или да ги замолчат.
Меѓутоа, мнозинството – односно 70 до 90% – е т.н. „тивко мнозинство“ (silent majority) или „пасивна публика“. Многумина молчат од страв, бидејќи не можат да ја издржат болката од јавното интернет-осрамотување. Други молчат од рамнодушност или затоа што веруваат дека не вреди да се вклучат во еден отровен дијалог, со соговорник исполнет со завист кој никогаш нема да се убеди во спротивното мислење. Тоа значи дека не можеме прецизно да го идентификуваме гласот на народот (Vox Populi) на интернет, бидејќи таму преовладува вревата на гласното малцинство, наместо вистината на мнозинството што молчи.
Сметам дека на ова место вреди денес да се обратиме до сите јавни личности – политички, академски или црковни – и да ги повикаме да не се измачуваат, да не се измачуваме – се ставам и себеси внатре – и да не ја трошиме својата човечка енергија, обидувајќи се да ги толкуваме или разбереме токсичните коментари на интернет. Наместо тоа, би било покорисно и поцелисходно – и за Црквата, и за општеството, и за демократијата – сите што се грижат за општото добро да се занимаваат со мнозинството. А знаете ли кое е тоа мнозинство?
„Една од најголемите чуми на нашето време е осаменоста, којашто допира милиони наши ближни, без разлика. Млади и стари, богати и сиромашни, незабележливи и славни, управители и управувани – сите ние некогаш сме ја искусиле осаменоста. Но најгорчливата осаменост не е кога си сам, туку кога си меѓу луѓе, а чувствуваш дека си сам. Кога си со некого, а не можеш слободно да прозбориш. Кога велиш едно обично: „Добро сум“, само за да не ти постават уште едно прашање. Кога си во некаква врска, а не го чувствуваш „заедничкото“, не го чувствуваш „ние“. Кога си таму само за да пополниш туѓа празнина, без да ја почувствуваш полнотата на постоењето. Но, пред сè и над сè, најсурова е осаменоста кога го живееш своето секојдневие без Бога.“
Повеќето од нашиот народ се оние кои страдаат од осаменост. Ако успееме да им се обратиме на срцата на тие луѓе и да ги разбудиме, тогаш многу нешта ќе се променат. И навистина, здравиот глас ќе почне да се слуша и на интернет-просторот – и таму ќе прозвучат зборовите на народот. Зашто, како што вели нашиот народ: „Злото расте кога добрите луѓе не прават ништо.“ А знаете, има многу добри луѓе кои не прават ништо. И токму таа неактивност на тивкото мнозинство ѝ дозволува на малата, но гласна интернет-малцинска група да создаде слика за Црквата и за демократијата – слика која, сепак, не е вистинита.
Црквата не е загрозена од прогонства. Демократијата, соодветно, не е загрозена од диктатори или оружја. Но, и црковниот и демократскиот дух се загрозени од расипувањето на квалитетот на дијалогот и од ширењето на дигиталната токсичност. Ако со овој феномен не се соочиме активно, со нашето позитивно учество во јавниот интернет-дијалог, тогаш ризикуваме да не изгубиме само право на збор, туку да ја изгубиме и желбата да слушаме.
Дозволете ми, на крајот, да забележам една мисла, со оглед на тоа што се наоѓаме во воскресенскиот период на Цветниот Триод. Учениците Господови, по Распетието на Учителот, беа обземени од страв. Воскреснатиот Христос ги наоѓа зад затворени врати „поради страв од Јудејците“ (Јован 20, 19), неми и исплашени пред системот. Што е она што им дава храброст? Едно и само едно: тоа што стануваат сведоци на Воскресението. Го гледаат Воскреснатиот Господ и тогаш разбираат што значеа Неговите зборови изговорени неколку дена порано: „Бидете храбри, Јас го победив светот“ (Јован 16, 33).
И токму таа вера во Воскресението ќе ги поттикне да се разлетаат кон сите четири страни на хоризонтот, за да ја пренесат пораката на Евангелието во светот, без да се плашат од некого и нешто. Зашто, Црквата не се плаши од ништо и од никого, ниту од „хејтери”, ниту од навредувачи, ниту од клеветници, бидејќи таа верува во Воскресението и не се крие зад затворени врати.
Тоа треба да го направи и нашиот народ: со непоколеблива вера во Воскресението Христово, да не се засолнува зад затворените дигитални порти, туку со храброст, со слобода, со благородност, со култура и со доблест – да ја исповеда својата вера и да го изразува својот збор за општото добро, секогаш и насекаде, се разбира и на интернет.
И тогаш гласот на народот ќе биде навистина глас Божји!
Ваше Сесветост, Ви благодарам.
Ви благодарам на сите за вашето трпение и внимание.
