За време на Литургијата, во ектенијата свештеникот или ѓаконот се моли „за сè што е добро и полезно за нашите души“.
Се разбира, на прв поглед и со оглед на современото познавање на јазикот, некој ќе рече – еве, ние го бараме она што е корисно за нас, во наш интерес, но овие зборови, кои, всушност, погрешно ги толкуваме, се проследени со друг збор што ја дефинира нивната вистинска содржина. Таа вели „за доброто и полезното за нашите души“. За доброто – затоа што има многу сфаќања за тоа што е добро, а што лошо и секој го толкува овој поим според сопственото сфаќање, идеологија, страсти, гревови, духовна состојба и знаење. Сепак, Црквата утврдува дека добро е доброто за нашата душа. За многу работи велиме дека се добри – добро е ова, добро е она, но тоа може да биде добро за гревот, за нашиот световен живот и за сè друго. Тоа не значи дека доброто секогаш е добро и полезно за нашата душа т.е. нешто може да биде добро, навистина, но да не е од полза за нашата душа. Да бидеме појасни. Има една добродетел во Црквата, во духовниот живот, која Отците не се колебаат да ја наречат најголема добродетел од сите други, дури и од добродетелта на љубовта. Љубовта се смета за венец на добродетелите, но Отците велат дека најголема од сите е расудливоста. Што значи ова?
Тоа значи, да објасниме едноставно, човек да знае и да може да разликува дали тоа што го прави навистина е добро и полезно за неговата душа. Дали тоа е од Бога, дали е за духовна полза. Како што веќе кажавме, постои објективна проценка за некоја тема, настан, дело, но постои и субјективна, која многупати ја менува објективната проценка. Еве и попрактичен пример. Постот, на пример, е добродетел, нашето добро, духовно оружје, Божја заповед, нешто кое Отците ни го предале како едно од оружјата во духовниот живот. Ако тоа оружје не се исползува правилно, тоа од добро станува лошо, односно ако човек пости без расудливост и наместо да му помогне на телото за да го освети, тој – го убие, тогаш веќе престанува да биде добро и станува лошо, а наместо полза, постот се претвара во смрт. Добро нешто е и љубовта, како што кажавме, но без расудливост таа може да биде многу опасна. Во Црквата има свети луѓе, кои достигнале до големи духовни висини на бестрастие и дејствување, горејќи од голема љубов за луѓето, светители кои стануваат сè за сите. Тие не се двоумат од љубов да се изложат себеси на секаква опасност, претпочитаат да се загубат себе, за да го спасат братот свој.
Но, ако човек нема расудливост и се фати за љубовта, се изложи себеси на опасност и се натовари со дела и бреме кои не се според неговите сили, затоа што сè уште не дошло времето да се први тоа, тогаш да знаете дека ќе се повреди. Без разлика што намерата била добра и изгледало дека и делото е добро, дека е дело на љубовта, на крајот доаѓа погибел, бидејќи немал расудување за да сфати дека тоа нешто не е за него. Сите вие, живеејќи во заедници, знаете колку пати се предизвикуваат проблеми, па дури и гревови од дела кои започнале од христијанска љубов. Некој маж, на пример, од љубов и симпатија тргнува да ѝ помогне на некоја девојка и без да внимава, без да има духовна сила, иако тргнал со добра намера и христијанска љубов, тој доаѓа дури до телесен грев. Затоа што не внимавале, не ја искористиле добродетелта на расудливоста, за да разберат дека иако теоретски изгледа добро, практично не можеш да го направиш, немаш сили да го правиш. Мнозина влат: ајде да одиме во јавни куќи, во ноќни клубови, за да помогнеме да се спасат девојките кои се таму. Да, но кој си ти кој би го направил тоа? Многу светители го правеле тоа, но тие биле бестрасни. Пред да отидат таму, тие се ослободиле од страстите и гревот, а ние сме толку немоќни и гревот толку лесно нè напаѓа, дури од самата идеја, зборот и самата претставата за тоа нè оптоварува. Затоа не е од полза да се изложуваме себеси на таква опасност и треба да се вратиме назад. Заповедта, со други зборови, не се одложува заради расудливоста, не затоа што ја заменува заповедта, туку затоа што сега не сме во можност да ја извршиме. Или, често луѓето имаат неблагословени љубовни врски и мажот вели: сакам да ја прекинам врската, но го жалам девојчето. Или, едноставно, го жалам! Но, таа жал… Да, објективно гледано, убаво е едниот да го жали другиот, нашите блиски и да не ги ожалостуваме. Но, не можеме да го жалиме во моментот во кој грешиме, а треба да го нажалиме, да најдеме сили да го раниме, за да му помогнеме. Тоа е расудливост. Еден лекар не може да каже: жал ми е да му ја прободам кожата на болниот со иглата, за да му ставам инјекција. Ама, ако го жалиш, тоа значи дека тој ќе умре, ќе го боли уште повеќе, ќе загине. Не може хирургот да каже: жал ми е да му ја сечам ногата – тука не постои сожалување. Ако еден касап земе нож и започне да го сече гркланот, тој извршува убиство. Додека пак, лекарот – спасува. И двата земаат нож и сечат, но има разлика меѓу нив.
Така, тие дела, кои многупати теоретски изгледаат оправдани, но поради расудливост неодложно треба да се прекинат. Оваа тема е многу важна. Знаете дека светите Oтци ова исклучително многу го потенцираат и дури стигнале дотаму, за да кажат дека многу луѓе, многу подвижници, се подвизувале и си ги повредиле своите тела преку аскеза без да имаат расудливост и така се самопогубиле. Гледано однадвор, правеле добродетел, но, всушност, таа добродетел се претворила во погибел. Темата за расудливоста е огромна и неопходни се истражувања и време во духовниот живот, за таа да може да се разбере. Најмалку во почетокот расудливоста е резултат на послушанието. Сите имаме свои страсти и како што кажуваат светите Отци, пред да се очисти нашето срце, не треба да го слушаме тоа кое ни го кажува срцето. Не треба да веруваме на нашите чувства и да кажуваме мене ова нешто ме утешува. Како што велат луѓето кои духовно созреале – ова ме утешува, а тоа не. Не можеме да го кажеме ова, затоа што кога, на пример, ќе дојде некој и ќе ме повредува, мене исклучително многу ме утешува и јас него да го навредам. Дури и уште повеќе отколку тој мене. И, ако не го навредам и јас, од нервоза може да плачам. Додека пак, светителот може да плаче, затоа што како што кажуваме, малку „претерал“ со зборовите и го натажил својот брат. Плаче и се јадосува за тоа, а ние плачеме од нашите нерви, зашто не сме го направиме истото, дека не сме се одмаздиле. Во овој момент, барем надворешно, тоа ќе нè утеши – да се спротивставиме и да се одмаздиме, бидејќи нашето срце го сака тоа. Сакам да одам и да го навредувам, бидејќи тој ме навредуваше, тој ми згреши и јас сакам да одам и да го повредам! И додека се присилувам себеси да не го направам тоа, чувствувам голема внатрешен отпор, односно има борба во мене.
Генерално, ова се случува и со гневот и со страста. На пример, некој ја изгубил можноста да изврши некаков телесен грев, се нервира, оди дома, плаче, рида дека ја изгубил оваа можност, да падне во тој грев, затоа што на овој начин се „теши“, т.е. како што вели еден светител, пред да го очисти срцето, што и да има во него соодветно на тоа, срцето бара такви околности. Горд и вообразен човек се теши кога му се восхитуваат, го фалат, му ласкаат, спијат и во сон гледаат луѓе, цели толпи го слават. Токму такви работи бара срцето какви што има во себе.
Затоа, во почетокот на духовниот живот човекот не треба да верува на тоа кое му го кажува срцето и чувствата кои ги носи, туку сите тие работи треба да ги испитува на два начини. Првото сито низ кое се просејуваат тие чувства и желби се Божјите заповеди. Нешто кое е категорично отфрлено од Божјите заповеди, не можеме и не треба да го примаме, од почетокот е отфрлено. Воопшто не треба да се размислува. Дури не треба ни да се дискутира. Откако Божјото слово покажува дека е грев, дека е беззаконие, дека ѝ штети на душата, дека вистински ја убива, тоа значи дека ја отфрламе. Во нас ќе настане војна, битка, ќе се подигнат помисли, страсти за да нѐ задушат. Но, ние ќе се спротивставиме и нема да се согласиме да го утешиме срцето. „Го сакаш, тогаш направи го“ – ни вели. НЕ! Нема да го правам тоа кое го сака страста. Тоа е првиот стадиум на она кое го нарекуваме да се откажеш од себеси. Ти нема да се согласиш да отидеш таму каде што сакаш, да дејствуваш како што сакаш, затоа што Божјата заповед те попречува. Таа не е закон, туку лек.
Ако за некоја работа не можеме да одредиме дали е добра со помош на Божјите заповеди, на пример, некое дејствие кое имаме намера да го направиме и не знаеме дали е добро или не, тогаш што првиме? Како може да дознаеме дали е добро или не, дали навистина е душеполезно? Тогаш, откако ќе се помолиме и ќе ја побараме Божјата волја, себеси се подготвуваме да ја примиме Божјата волја. Тогаш ќе разговараме со нашиот духовник, ќе му ги изложиме околностите, ќе го почекаме неговиот одговор и ќе го примиме како израз на Божјата волја. Кога човек живее така, се навикнува во послушанието и во запазувањето на Божјите заповеди, тогаш постепено ја придобива расудливоста; таа добродетел со која, како што вели Свети Апостол Павел, да имаме ум Христов, ја добиваме енергијата на благодатта која доаѓа од Бога и расудува. Тогаш може да ги кажеме зборовите дали ова ме утешува или не? – за конкретна ситуација. Еден пример: нѐ прашуваат: дали е грев да носиме пантолони? Прашуваат жени, се разбира. Сега, како да одлучиме дали е грев или не е? Светото Писмо не зборува за пантолони, светите канони не говорат за пантолони, тогаш немало пантолони. Што правиме сега? Кога човек духовно ќе созрее – најмалку што ќе постигне е очистување на душата од грубите страсти и ќе си го расчисти својот пат кон Христос. Бог станува средоточие на неговиот живот, секоја своја мисла ја усогласува на Христовото послушание, т.е. сите негови дејствија, движења, мисли, желби, сето она кое го сака и го бара имаат за крајна цел единство со Бога, влегување во царството Божјо. Тогаш тој преку своето духовно чувство веќе ќе може да разликува во своето срце, за секое нешто што го прави, дали е добро или лошо. Дури и едноставните секојдневни работи – дали ме утешуваат или не? Гледаш работи кои сите ги правиме кога сме помали, во помала духовна возраст, тогаш не сме ги разбирале, не нѐ дразнеле. Не сме разбирале дека тоа не ни носи полза. Не бил јасно изразен гревот, туку како неутрален настан. Но, сега не го восприемаме така, односно не го восприема нашето сопствено јас. Како и со храната, една храна која сме ја јаделе како деца, а сега таа храна не ни е вкусна дури може и да ја повратиме. Нашиот организам не ја восприема. Така е и тука. Кога постепено се усовршуваме во духовниот живот, тогаш не можеме да примиме многу работи што сме ги правеле порано. Нашата душа се противи, ги отфрла, затоа што веќе постои духовно чувство, т.е. расудливоста е зрелост на душата, на окото, на чувството на душата преку кое ги проценуваме работите што ги гледаме секојдневно. Ова навистина е рожба на чистата совест. Кога човек ги исполнува Божјите заповеди и сака, копнее да ги исполнува и се потчинува себеси на послушанието, на Црквата, на Евангелието, кон својот духовен отец, тогаш го придобива сето она кое го кажавме погоре.
Избор и превод на текст: Ана Масларова
