Воведни напомени
Втората половина на 19-от век беше одбележана со огромниот напредок во науката и индустријализацијата, како и континуираната секуларизација на животот и мислата. Реализмот, позитивизмот, дарвинизмот, марксизмот и либерализмот реагираа против романтичните, верски и метафизички интерпретации на природата и општеството, сосредоточувајќи се на емпирискиот поглед на светот, кој ги надмина просветителските идеи (Пери, 2020). Марксовата критика на религијата беше насочена кон одбивање на сите духовни вредности, а неговата философија – секуларна и нетеистичка – врата кон целосна реализација на индивидуализмот (Fromm, Marx, 1994).
Еден век подоцна општествениот простор беше исполнет со бројни противречности и парадокси, кои произлегоа од новиот однос помеѓу секуларизмот и религиозноста, кој ја изрази својата најригидна форма во социјалистичкиот еднопартиски систем. Затоа подемот на демократските движења во втората половина на 20-от век беше доживеан како можност за конечна победа над ригидните политички системи. Државите кои беа жртви на тоталитарните и авторитарните режими, со ентузијазам го започнаа својот процес на демократизација, очекувајќи дека ќе создадат систем заснован врз уставно-ограничена власт, владеење на правото и почитувањето на човековите права и слободи. Меѓутоа, тоа се покажа како долг и макотрпен процес, кој придонесе кон градење на неизвесност, нефункционални и партизирани државни институции, слабо цивилно општество и многу повреди на човековите права и слободи. Така, првичните ентузијастички движења беа заменети со висок степен на недоверба во институциите, кои сè уште многу често остануваат глуви пред барањата на демосот (Тренеска-Дескоска, Христовска-Трајковска, Кртолица, 2023).
Во современ контекст, среде општествата кои одамна прогласија демократија, забележано е воспоставување на хибридни режими, што рефлектира сериозни проблеми, врзани со можноста за развој на поинакви општествено-политички контексти. Оваа појава не ги исклучува фундаменталистичките идеи, присутни кај одредени, и малцински и мнозински групи, чиишто движења „во духот на демократијата“, многупати го стопираа општествениот развој и создадоа очигледни девијации, со кои ги поткопаа демократските вредности.
Денес можеме да кажеме дека една земја има консолидирана демократија само доколку демократските односи во неа се застапени во сите сегменти на општественото живеење. Зашто демократијата, освен со слободните и фер избори, еднаквоста пред законот, владеењето на правото, социјалниот, економскиот и политичкиот плурализам, толеранцијата и сл., се поврзува и со почитувањето на верските права и слободи, кои се толкуваат како исклучително сериозна задача за државите кои имаат обврска да ги спроведат одредбите од меѓународните договори што во оваа смисла ги ратификувале.
Она што претставува дилема во современ контекст е ставот, кој одново повлекува ригидна линија помеѓу власта и религијата, кои треба да живеат одделено и без конкретни влијанија и вмешувања. Сепак, факт е дека власта треба да води сметка за посебниот капацитет на религиозните организации, заедници и верски групи во чувањето на мирот, соработката, толеранцијата, солидарноста и меѓукултурниот дијалог помеѓу граѓаните. Дополнително, државата има обврска да обезбеди едукација на своите граѓани за значењето и важноста на религиите. Во оваа смисла, образованието игра најзначајна улога во негувањето на овие вредности затоа што токму тоа е клучот во борбата против сите форми на игноранција, стереотипи и граѓанско нетолерирање (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2018).
Секуларизам и демократизација
Втората половина на 18 век е окупирана со просветителските и секуларистичките идеи, кои зачнаа дебати во различни општествени контексти, пред сè во контекст на црквата и државата. Овие идеи кулминираа со Француската револуција (1789-1793) по која конечно се воспостави секуларната држава како негација на средновековната држава заснована на теолошки основи, со што се сметаше дека е надминат т.н. Стар режим. На ова се надоврзаа идеите на Емил Диркем и на Макс Вебер, кои сметаа дека „железниот закон на историјата неминовно води кон секуларизација“; на Карл Маркс, кој ја оквалификува религијата како „опиум за народот“ (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2018); на Фридрих Енгелс, кој тврдеше дека религијата настанува со обидот на примитивниот човек да си ги објасни природните и општествените сили, што ги надминуваат способностите на неговото сетилно запазување, или разумната и умната перцепција (McKown, 1975). Голем број теоретичари, за кои религиското убедување беше ирационално, сметаа дека една од културните препреки на демократијата е религијата, и дека таа под влијание на развојот и модернизацијата ќе изумре. Нивните предвидувања отидоа до таму што се сметаше дека религиските идеи ќе мора да им го отстапат своето место на рационалните желби и развојот (Fukujama, 2002).
Политичкото минато на народите и на државите беше преполно со настани на религиозна нетолеранција, религиски војни и инквизиции, поради што одговорот на западноевропските држави во 20-от век беше востановување на демократскиот принцип на верска слобода со кој владите ја прокламираа сопствената неутралност кон верските работи, оставајќи му на секој граѓанин сам да одлучи дали ќе има или ќе нема религиски убедувања. Од тука произлезе и поимот лаицитет, кој како концепт имплицира неутрална позиција на државата во однос на верските прашања без да дава каква било поддршка на конкретна религија (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2018).
Кога станува збор за секуларната држава, таа во себе содржи три типа релации меѓу државата, од една страна, и верските организации и граѓаните, од друга страна. Во односите меѓу граѓаните и религијата, државата секогаш е исклучена, исто како што религијата е исклучена во односите меѓу граѓаните и државата. Според една дефиниција, секуларизмот е доктрина преку која се настојува да се воспостават соодветни принципи во едно општество. Овие принципи се темелат на рационално знаење и искуство, а не на теологијата и на натприродното. Но, и покрај тоа што доминираат дефинициите во кои секуларизмот претставува исклучување на религијата и религиските размислувања, за кои нема место во државните работи, сепак, тоа не значи дека во својата суштина тој е антитеистичен. Всушност, во секуларизмот не постои официјално призната вероисповед, туку сите верски организации имаат еднаков статус, а верската дискриминација е забранета. Секуларната држава има право да се потпре на одредени универзални етички принципи иманентни за доминантните верски учења без притоа да ѝ биде дозволено на одредена вероисповед да ги диктира конкретните државни политики. Во секуларизмот граѓаните се слободни во однос на тоа дали ќе веруваат или не, а религијата се толкува како нешто приватно, надвор од надлежноста на државата (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2020).
Бившиот југословенски социјалистички простор
После Втората светска војна религиско-општествената реалност во земјите на бивша Југославија драстично се менува. Идеолошко-политичката основа во ФНРЈ, која беше поставена врз марксистичкиот атеизам, предизвика остри поделби и конфликти помеѓу југословенските комунисти и верските водачи. Комунистите сметаа дека религијата се раѓа и одржува во одредени историски услови на материјална и духовна заостанатост на луѓето. Религискиот систем беше разбран како систем на погрешни верувања и општествена заслепеност, која, во согласност со реториката и праксата на СКЈ, во ниту една смисла нема позитивен придонес во развојот на човекот (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2020).
Социјализмот, своето позитивистичко насочување на југословенскиот простор го доживеа со антирелигиозната идеологија и борбениот државен атеизам, за кој постојат многу сведоштва. Главното средство на таа борба беше просветата на народот и популаризацијата на знаењето, кое мораше да биде ослободено од стегите на теологијата. Антирелигиозната пропаганда беше организирана преку јавни дискусии, со објавување на конкретна литература која одеше во прилог на атеизмот и материјализмот, но особено со ширењето на знаењето, кое полека, но сигурно требаше да го сруши секој религиски светоглед. Во таа смисла, секуларизацијата беше разбрана како процес на еманципација на човечкиот разум, на самиот човек, воопшто. Од перспектива на социјалистичките секуларисти, религијата беше противник на оваа еманципација, односно на слободата на разумот, па затоа сè што беше религиозно требаше да се екскомуницира, односно маргинализира.
Од друга страна, и во вакви околности, државата, им гарантираше на граѓаните слобода на совест и слобода на вероисповед. Црквата беше одвоена од државата, а верските заедници чие што учење не беше противуставно, беа слободни да ги спроведуваат своите активности и верски обреди. Семинариите беа исто така слободни, но под државен надзор. Злоупотребата на црквата и религијата за политички цели беше забранета, заедно со политичките организации базирани на религијата. Училиштата и религијата беа одделни институции. Државата и религијата исто така беа одделни институции, но сепак, државата можеше финансиски да ги помага верските заедници (Устав ФНРЈ, 1946).
Меѓутоа, и покрај правната покриеност, Уставот на ФНРЈ во Титова Југославија, односно трите Амандмани на Уставот (во 1946, 1963 и 1974 година), упатуваат на тоа дека воспоставените промени не беа суштински кога стануваше збор за односот на Уставот со религијата како институција, или активностите на верските заедници во општеството. Сите три Амандмани го гарантираа правото на слобода на совест и практикување на религијата како основа за остварување на слободата на сите граѓани во социјалистичката заедница. Со други зборови, не постоеше забрана за практикување на религијата пропишана со трите изданија на Уставот на поранешна Југославија. Во оваа смисла, самото воведување на демократските стандарди што беа поставувани од цивилизираниот свет, а кои беа прифатени и од Федеративна Југославија, во пракса значеше само едно: дека не постои директно уништување на религијата, туку нејзино искоренување без административни забрани, ами со активна политика промовирана од науката и народното образование (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2020).
Секако дека секуларизацијата, доколку ѝ се пријде од правилна перспектива може да е корисна, меѓутоа, општествените околности во кои се живееше за време на еднопартискиот систем создадоа едноумие, кое продуцираше стигматизација кон сè што не беше производ на социјалистичките идеолошки вредности. Во тој контекст, оправдан е ставот дека идеологијата на социјалистичкиот секуларизам ја надминуваше силата на законската заштита. Токму поради тоа, на почетокот на 90-те, она што на Запад, преку процесите на демократизација беше наречено „слобода на вероисповед“, беше примено со изненадување од страна на наследниците на југословенскиот социјалистички систем. Бидејќи во секојдневната пракса, тоа не значеше ништо друго, туку дека секоја од претходните уставни слободи во поглед на практикувањето на религиските права, во еден долг временски период беше систематски прекршувана (Ognjenović, Jozelić, 2014).
Од таму, се поставува прашањето: Дали во услови на уставно-правна, но не и суштинска верска слобода можат да се изразат верските права и слободи? Или уште повеќе: Што значи субјективната верска слобода, ако таа не може да биде изразена, со оглед на фактот дека оној што верува се набљудува од перспективата на онаа идеологија, која смета дека религиозниот е неподобен да се развива и еманципира? И дали беше возможно да се избегне стигматизацијата, односно моралните санкции, кои ги поставуваше и применуваше неформалното јавно мнение на заедницата, и покрај тоа што истите не беа дел од правниот механизам на тогашната формална власт?
Религиското образование во светло на социјалистичкото наследство
Религиската настава во Кралска Југославија пред Втората светска војна беше редовен предмет. Но, по завршувањето на војната, согласно промената на односот помеѓу државата и црквата, религиското образование беше исфрлено од училиштата. Новата социјалистичка власт, која се определи за секуларниот модел на уредување на општеството, повлече ригидна линија помеѓу државата и влијанието на верските заедници преку верското образование во училиштата.
Уставот на ФНРЈ го определи односот на државата кон прашањето на слободата на вероисповедта, гарантирајќи им ги сите права на граѓаните врз основа на начелото на секуларизам, односно одвоеноста на верските организации од државата. Од друга страна, во член 38 од Уставот што се однесуваше на правото на образование, државата ја имаше прекинато врската на верските организации со јавното образование преку одредбата дека државните училишта се одвоени од црквата. Уставот, пак, на Народна Република Македонија од 1946 г., на ист начин, во иста форма и со ист текст ги имаше пресликано одредбите од Уставот на ФНРЈ, имено, во глава V со наслов „Права и должности на граѓаните“, меѓу кои и член 38, пренесен како член 37 во Уставот на НРМ (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2020).
После распадот на Југославија, религиското образование веднаш се враќа во јавниот образовен систем на Хрватска, но и во Босна и Херцеговина, а додека, пак, во Република Србија, дури во 2001, односно 2002 година. Кога станува збор за Република Македонија, веронауката се враќа во училиштата во 2003 година, за веднаш потоа да биде укината. Се смета дека воведувањето на религиската настава во бившите социјалистички држави донекаде ги исправи неправдите направени кон црквата и верниците во текот на децениското владеење на социјалистичкиот режим и дека на тој начин се прекина праксата на дискриминација на верниците, каква што постоеше во социјалистичкиот период.
Компаративна и правна перспектива
Од денешна перспектива, во поголемиот број секуларно уредени држави влијанието на религијата е многу значајно, особено во делот на образованието. Така на пример, Европа оцени дека религиското образование промовира општествена толеранција, мир и почитување на различностите, па затоа му даде посебно место во јавните училишта. Самата негова застапеност гради морални личности, кои се способни да препознаваат и со тоа правилно да селектираат меѓу различните понудени вредносни системи, како и да се залагаат за сочувување на демократските принципи во конкретното општество. Полибералниот модел на секуларизам смета дека црквата ја култивира религиозно-моралната страна на човечката душа. Државите, кои под влијание на специфични историски и културни околности го воспоставиле тој секуларен модел на односи, го регулираат правниот поредок и ја отстрануваат секоја пречка која се наоѓа на патот кон развојот на духовната култура во човекот. Тие во религијата не само што не гледаат свој непријател, туку напротив, согледуваат моќен фактор кој делува позитивно и им помага за успешно исполнување на нивните задачи за општото добро на сите граѓани.
Слободата на религијата е заштитена со член 9 од Европската конвенција за човекови права (ЕКЧП), и со член 18 од Универзалната декларација за човековите права (УДХР). Генералното собрание на ООН усвои два пакта за човековите права: Меѓународен пакт за економски, социјални и културни права и Меѓународен пакт за граѓански и политички права. Со нив, одредбите од УДХР, вклучувајќи ги и оние за слободата на вероисповед, прераснаа во правно-обврзувачки норми за државите кои пристапија кон двата пакта (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2020). Во член 18 од Пактот за граѓански и политички права стои дека секое лице има право на слобода на мислата, на совеста и на вероисповедта. Ова право ја подразбира слободата на исповедувањето и на примањето вера или убедување по свое наоѓање, како и слободата таа вера или убедување да ги манифестира поединечно или заедно со други, како јавно, така и приватно, преку култ, преку вршење верски и ритуални обреди и преку веронаука. Државите страни на овој пакт се обрзуваат да ја почитуваат слободата на родителите, а во даден случај на законските старатели, да им го обезбедат на своите деца она верско и морално образование што е во согласност со нивните сопствени убедувања (International Covenant on Civil and Political Rights).
Декларацијата за елиминација на сите форми на нетолеранција заснована на религија или верување, која е усвоена од страна на Генералното собрание на ООН во 1981 година, исто така го обезбедува правото на децата да имаат пристап до образование поврзано со религиите во согласност со желбите на родителите и истовремено ја забранува дискриминацијата врз децата по основ на религија или верување (Declaration). Во член 2 од Првиот протокол на ЕКЧП, се вели дека правото на образование не може да му се оспори никому. При извршувањето на своите активности преземени во областа на образованието и наставата, државата е должна да се грижи за заштита на принципот на недискриминација и да го почитува правото на родителите да обезбедат образование и настава согласно своите верски и философски убедувања (Конвенција). Следствено, државата има обврска не само да обезбеди право на образование за секого, туку и право на религиозно образование за секого. Со овозможувањето да се оствари ова право во училиштата, државата, всушност, ја извршува својата обврска кон граѓаните, а не кон црквата, верските заедници и религиозни групи. Притоа се запазува и принципот на секуларност во државата, бидејќи во ниту еден момент не се навлегува во односот држава-верски заедници, туку се овозможува непречено остварување на правото на граѓаните за образование (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2018).
Правото на изучување на религиите, правото на познавањето на нивната историја и развој, правото на учење за сопствената религија, е универзално и цивилизациско право, кое е многу пошироко од Црквата или од другите верски заедници и религиозни групи. Религиозното образование е вредност на секое плурално општество, а религијата е дел од националната историја, култура и традиција на секоја земја.
Состојбите и предизвиците на религиското образование во Северна Македонија
Во поновата историја на македонското демократско општество, дебатите за воведувањето и опстојувањето на религиското образование во јавниот образовен систем се оценети како врел костен. Во оваа смисла, повикувајќи се на секуларниот модел на односи помеѓу државата и верските заедници, многупати одредени политички субјекти го укинуваа или девалвираа религиското образование, сметајќи го како закана за секуларноста. Од друга страна, други политички субјекти, и покрај своето позитивно убедување во однос на религиското образование, не успеаја да најдат соодветни законски решенија за негово етаблирање во јавниот образовен систем.
По однос, пак, на прашањето за верско образование во воспитно-образовните установи, Македонија има бурна историја. Религијата се враќа во основното образование во 2002 година, а веднаш потоа доаѓа период на нејзино отсуство од јавниот образовен систем, како резултат на донесена одлука на Уставниот суд на РМ, после поднесена иницијатива на граѓанин за укинување на решението на Министерот за образование. Во 2008 година по втор пат се воведува изучувањето на веронауката, но во 2009 година повторно се укинува со одлука на Уставниот суд на РМ, кој тогаш расправаше по иницијатива на политичка партија што поведе постапка за оценување на уставноста на член 26 (со кој се регулираше религиското образование) од Законот за основно образование. Уставниот суд го укина член 26 од овој Закон, со образложение дека со тоа се надминати границите на секуларноста во образованието во РМ преку прашањето на веронауката. Судиите сметаа дека со воведувањето на веронауката во јавното образование се надминува академскиот и неутрален карактер на наставата, што е карактеристика на јавното образование и се инволвира државата во организирање на верска настава наспроти уставниот принцип на одвоеност на државата и црквата. Меѓутоа, како резултат на децениската борба и притисокот од јавноста постигнат е одреден баланс, со тоа што државата дозволи изучување на религиите во основното образование, но од секуларен (неутрален) аспект, со кој не се загрозува уставно утврдениот концепт на одвоеност на државата од верските организации. Така, воведен е предметот Етика во религиите, и тоа како задолжително-изборен предмет за учениците од шесто одделение, кој од секуларна гледна точка ги изучува моралните аспекти на оние вероисповеди што се признаени со Уставот на нашата земја (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2018). Со последната, пак, Концепција за основно образование од 2021 г., задолжително-изборниот предмет Етика во религиите добива нов, уште понизок статус, станувајќи дел од групата на слободно-изборни предмети, со што практично и не постои.
Од денешна перспектива, нејасно е зошто е негирана претходно постигнатата усогласеност меѓу Уставот и Законот за основно образование, односно воспоставениот баланс меѓу секуларната држава и волјата на мнозинството верници. Европските секуларни држави одамна се соединија во своите концепти за што поголема застапеност на религиите во образованието, со цел полесно надминување на општествените проблеми и девијации, како и прифаќањето на различностите. Во таа смисла и македонските ученици во текот на основното образование треба да имаат можност да го запознаат не само сопствениот етичко-религиозен систем, туку и оној на другите. Притоа, тука мора да се нагласи дека Етика во религиите најмногу придонесува за социјалната сплотеност и кохезија во едно општество и не врши религиозна индоктринација, туку основната негова цел е да ги запознае учениците со културата и традицијата на којашто припаѓаат, бидејќи во македонски општествен контекст, религијата е на иста линија и со нашата култура, уметност и литература, развивани низ сите векови наназад. Друга култура, уметност и литература, скоро и да немаме (Ѓорѓевски, 2018).
Во современ контекст, при дебатите за заштитата на правата и слободите на човекот, односно на учениците, неопходно е да се дискутира и за правото на религиско образование, како и за придобивките од неговото враќање во јавниот образовен систем, што несомнено ќе ги заштити децата од искривениот светоглед, вклучително и од погрешната религиска едукација и неинформираност. Дополнително, носењето на решенија во светло на обврските кои произлегуваат од ратификуваните меѓународни договори во оваа смисла, ќе го разбие и погрешниот општествен став околу односот помеѓу државата и верските заедници. Следствено, политичката гарнитура која ќе го изрази својот полн демократски капацитет во решавањето на ова прашање, ќе направи историско дело, исправајќи ја големата неправда настаната со кршењето на правото на религиско образование за децата од Македонија, но и ќе ја сопре дискриминацијата врз професионалниот кадар, обучен да го систематизира и предава овој вид образование во македонските училишта. Во контекст на наведеното е и Препораката бр. 1804 од 2007 година на Парламентарното собрание на Советот на Европа, дека: „Образованието е клучот во борбата против игноранцијата, стереотипите и неразбирањето на религиите и нивните лидери“ (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2018).
Затоа, училишната средина мора да ја одигра својата битна улога. А тоа ќе го постигне доколку воспитната компонента, која подразбира градење на дух на соработка, отвореност, плуралност во размислувањата, дух на дијалог со сите различни луѓе во општеството, е присутна во македонското образование. Во таа смисла, да се разбере и воедно аргументира потребата од изучувањето на етичко-религиските вредносни системи во јавниот образовен систем на Македонија е далеку повеќе од само почитување на основните демократски права и слободи. Тоа е потреба која задира многу подлабоко во општествените слоеви, каде сите облици на верски и друг вид фундаментализам, можат ефикасно да бидат сопрени преку давање соодветна едукација на младите луѓе за историјата и филозофијата на главните религии на објективен и непристрасен начин (Каракамишева-Јовановска, Спасеновски, 2018).
Длабоко веруваме дека прашањето околу поголемата застапеност на етичко-религиското образование во јавното образование конечно ќе биде разгледано во едно позитивно светло, без стравови и предрасуди во врска со истото. Впрочем, целта е да се отворат пристапи и можности за сите заедно да го прифатиме предизвикот на денешната општествена реалност, зашто само заеднички би успеале истата да ја промениме. Етичко-религиското образование не смее да биде на маргините, туку во главните текови на основното образование на децата, бидејќи токму таму се наоѓаат зачетоците на создавање и градење на културата на една епоха.
Користена литература
- Деловска И. (2020), Односот помеѓу педагогијата и религијата, Скопје.
- Delos McKown (1975) The Classical Marxist Critiques of Religion: Marx, Engels, Lenin, Kautsky, Springer Science & Business Media.
- Fromm E., Marx K. (1994), Marx’s concept of man, Bloomsbury Academic.
- From E. (2016) Zdravo društvo, Beograd.
- Fukujama F. (2002), Kraj istorije i poslednji čovek, Podgorica.
- Ðorƀevič, B. D. (1984) Beg od crkve, Knjaźevac, Notа.
- Каракамишева-Јовановска Т., Спасеновски А. (2018), Прирачник за правото на верските заедници и за слободата на вероисповед во Р. Македонија, КАС, Скопје.
- Каракамишева-Јовановска Т., Спасеновски А. (2020), Право и религија, КАС, Скопје.
- Ognjenović G., Jozelić J. (2014), Politicization of Religion, the Power of State, Nation, and Faith. The Case of Former Yugoslavia and its Successor States, Palgrave Macmillan, United States.
- Пери М., (2020) Интелектуална историја Европе, Београд.
- Stres T. (1976), Marksistićka teorija religije u Jugoslaviji jućer I danas, Bogoslovska smotra, XLV.
- Тренеска-Дескоска Р. Христовска-Трајковска Ј. Кртолица М. (2023), Политички систем, ФЕС.
- Устав Федеративне Народне Републике Југославије (1946), Глава V, Права и дужности граđана, Члан 25.
- Ćiparizovič R. Dragana (2006) Religioznost I tradicija, Institut za sociološka izstraźivanja Filozofski fakultet, Beograd.
- Европска Конвенција за заштита на човековите права и основните слободи, пристапено на 22.01 2025: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/convention_MKD
- Declaration on the Elimination of all Forms of Intolerance and of Discrimination Based on the Religion or Belief, op.cit, пристапено на 22.01.2025: https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/declaration-elimination-all-forms-intolerance-and-discrimination
- Ѓорѓевски Ѓ. (2018), пристапено на 18.01.2025: https://bigorski.org.mk/etika/religioznata-edukacija-vo-evropskite-ucilishta/
- International Covenant on Civil and Political Rights, пристапно на: https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-civil-and-political-rights
