Да се фалам, нема полза, но ќе минам кон виденија и откровенија Господови. Знам еден човек во Христос, кој пред четиринаесет години, со тело ли, не знам; без тело ли, не знам, Бог знае, беше грабнат и однесен до третото небо. И знам дека тој човек, со тело ли, или без тело – не знам, Бог знае, беше грабнат и однесен во рајот и дека чул неискажливи зборови, кои човек не смее да ги каже. Со таков човек ќе се пофалам; но со себе нема да се пофалам, освен со моите слабости. (2 Кор. 12:1-5)
Овој текст навистина е еден од најубавите во Новиот Завет, иако целото Евангелие е прекрасно, како што вели еден од отците. Кога го читаме првпат, го читаме брзо, но потоа запираме на секој збор и го читаме стих по стих.
Еден монах кој сакал да замине на Света Гора, решил да ја прочита „Лествицата“ за девет дена, па ја поделил на стихови. Но на крајот, читањето траело цели девет години, и тој станал монах. Овие книги се исполнети со Светиот Дух; тие се големи пројави на Духот кои никој не може да ги објасни или прикаже целосно само преку проповеди и анализи. Бидејќи Светиот Дух не може да се опише или прикаже само преку проповеди и анализи.
Овој извадок содржи основи на православното богословие за боговидението. Како да ни се вели: „Царството Божјо не се ограничува со она што човек може да си го замисли.“ Тука има значајна разлика во споредба со римокатоличката и протестантската теологија, бидејќи кога католик или протестант зборува за созерцание за Бога или за заедница со Него, обично подразбира дека она што го добива е тварен дар – некакво искуство, чувство на среќа, утеха, благослов – нешта кои остануваат во рамките на нашето тварно постоење, нешта кои можат да се замислат и разберат. Но, светиот апостол Павле нè учи дека овие небесни вистини не се достапни за луѓето целосно; тие се неизречливи, не можат целосно да се изразат и човек не може во целост да ги разбере.
Суштината на боговидението, или на заедницата со Бога, дава доживување кое е над човечките можности. Човек чувствува дека тоа искуство ги надминува неговите природни и интелектуални сили. Затоа и светиот апостол може да се „пофали“ со тоа искуство – зашто чувствува дека тоа не е од него, ниту доаѓа од неговите сопствени способности. Духовниот учител од античката епоха или христијанскиот духовен учител од Запад се гордее со она што го добива од Бога преку својот ум и создава философија околу тоа. Ние, пак, разбираме дека ова духовно искуство не може да се сфати само со умот, ниту да се дефинира преку неколку поими.
Ова е многу важно за христијанскиот живот. Мнозина го сведуваат тој живот само на добродетелите, а особено ние, свештенослужителите, често го правиме тоа. Некој би може да каже: „Па, добар сум, на никого не му должам ништо, живеам добродетелен живот. За што ми е потребен Бог?“ Но, добродетелта постои за човекот да може да се доближи до Бога. Свети Максим Исповедник, како и многу други отци, вели дека добродетелите се човечкиот начин на пристап кон Бога, односно тоа е патеката која Бог ја одбрал за да ни се обраќа и да ни помогне да Му се доближиме.
Добродетелите сами по себе не се вистински вредности. Ова е многу чувствително прашање, и на Запад се соочиле со многу проблеми поради него. Таму се развила „метафизика на вредностите“ – Бог се смета за прва и највисока вредност, по која следат други вредности, како праведноста, добрината итн. На тој начин, овие вредности се гледаат како самостојни „божества“, што доаѓаат по Бог во нивниот вредносен поредок. Во православното богословие, вредностите сами по себе не се апсолутни, туку се гледаат како нетварни Божји енергии – начини на кои Бог се појавува и делува. Затоа, заедницата со Бога ги надминува и ги содржи овие вредности, и не може целосно да се опише или да се ограничи во сферата на природните искуства. Ова е клучна разлика, и треба да внимаваме – богословието, во својата длабочина и во искуството на секој верник (не само на монахот), е нешто што не може целосно да се изрази со зборови и да се објасни преку анализа.
Св. Симеон Нов Богослов нè поучува со своето извонредно толкување за тоа како можеме да го доловиме искуството на неизречливото: „Единственото искуство на неизречените тајни што ни е дадено е светата Евхаристија, како доживување на Телото и Крвта Христови“. Тој ни укажува на едно ниво на заедничарење со Бога што е многу подлабоко и возвишено од кое било рационално разбирање. „Каде и да бараш, нема да најдеш ништо повозвишено на овој свет од ова евхаристиско единство меѓу Бога и човекот“. Затоа и отците поучуваат дека созерцанието на нетварната светлина најчесто се случува за време на светата Литургија или по светото Причестување.
Но овде има и едно подлабоко значење и важно е да не го пропуштиме. Зошто ова искуство на Царството Божјо се открива во светата Евхаристија, во собранието, а речиси никогаш – кај одделната личност? Со други зборови, зошто тоа се открива кај луѓе кои имаат заедница со евхаристиското собрание?
Свети Серафим Саровски Го видел Бога за време на Светата Литургија, како и многу други светители. Зошто се случува ова? Затоа што во Православната Црква боговидението не е насочено кон одредени поединци, туку припаѓа на самата Црква. Колку повеќе човек го живее искуството на Црквата, толку повеќе се приближува до самата реалност на боговидението. Можеме да речеме – (а ова е многу значајно) – дека за нас боговидението е искуствена еклисиологија, еклисиологија која се живее и која се дарува на оние што се подготвени, како апостол Павле, да се смирени и да се гледаат себеси како еден од многуте членови на Телото. Бог секогаш ги дава благодатните дарови на Црквата, а не на одделен човек. Кога некој навистина се вклучува во животот на Црквата, тој добива духовни дарови и спознание за Бога – кога овој човек сака да ги возљуби сите, да стане дел од Црквата, да се открие во Телото и да рече: „Јас сум рака на Телото и му припаѓам на Телото; јас сум око на Телото и му припаѓам на Телото“. Кога човек почнува да се предава на овој начин, и кога православниот подвиг станува заеднички, токму тогаш благодатните дарови почнуваат да се пројавуваат.
Никој не добива благодатен дар како поединец, без да ги носи во себе и другите. Токму затоа највисокото боговидение за свети Симеон Нов Богослов е Евхаристијата, бидејќи таа е соборна заедница. Свети Григориј Богослов вели дека Евхаристијата во собранието е онтолошки многу позначаен настан од молитвата на поединецот. И оној што се моли, на крајот повторно се враќа во заедницата. За нас не постои молитва надвор од Евхаристијата. Дури и Светата Марија Египетска чекала да се причести пред својата смрт, иако таа жена имала големи благодатни дарови од Бога.
Блажени Августин вели дека човек треба да Го ‘поседува‘ Бога, како што поседува автомобил или куќа — тие се негови. Но, Бог не може да биде поседуван. Поради ова, западниот човек често живее така што ги држи во рацете своите вредности, но не и Самиот Бог.
Кога човек се причестува со Бога, тој чувствува дека тоа е вистинска и жива реалност. Бога не можеш да Го ‘поседуваш‘ само на теоретски начин. Бог не може да се поседува; Тој е Оној кој ме опфаќа мене, а не обратно. Благодатните дарови водат кон заедничарење во Евхаристијата, единственото место каде што овој однос со Бога се остварува во полнота. На прашањето како е можно пустиниците да не се причестуваат, Св. Никодим Светогорец одговара дека тие не би станале тоа што се без Црквата. Тоа се исклучоци кои Бог ги устројува во Својата промисла. Овие луѓе се оддалечуваат од Евхаристијата не затоа што немаат потреба од неа, туку за да ја искусат во уште подлабока и скриена димензија.
За нас, православните, подвижништвото е заедничко делување. Човек го напушта светот не за да го замрази, туку за да го возљуби уште посилно. Се оддалечува за да го љуби почисто, за да се моли за него и да му се посвети поцелосно, а не затоа што го отфрла. Нашето монаштво не се занимава со социјална дејност, туку претставува егзистенцијален подвиг на љубовта – подвиг преку кој монасите го поддржуваат целиот свет. Кога монахот се моли во својата ќелија, тој го носи целиот свет пред Бога, и Бог одговара со „Да!“ на таа молитва, покажувајќи милост за целиот свет – за вас, за мене, за сите нас.
Со други зборови, молитвата е заеднички настан, исто како и боговидението и сите духовни дарови. Тие му се даваат на еден човек, бидејќи тој станал едно со сите или сака да биде едно со сите. Кој што ги посакува духовните дарови само за себе, не ги добива. Таквите луѓе се во заблуда (прелест), а во заблуда е оној што прима нешто и не го споделува.
Извадок од книгата: Николаос Лудовикос, Беседи, том I, Софија, Омофор, 2015, стр. 7–17. Превод: Братството на Свештената Бигорска Обител
Протопрезвитер Николај Лудовикос
Протопрезвитер Николај Лудовикос е православен теолог, филозоф и професор, познат по своите дела во теологијата, филозофијата и психологијата. Професор по догматска и систематска теологија во Солун и на Академијата за православна теологија во Атина, Лудовикос се фокусира на теми како љубовта, слободата и односот меѓу личноста и заедницата од православна перспектива. Негово познато дело, “A Eucharistic Ontology”, ги истражува евхаристиските корени на православната антропологија и заедништво, што го вбројува меѓу водечките православни мислители на денешницата.
