Синови и наемници

Ова се зборови на Христос. Да обрнеме внимание на нив, зашто тие се изречени категорично и имаат посебно значење во споредба со зборовите на апостолите и пророците. Ова се зборови на Самиот Бог.

„Ако им ги простите на луѓето нивните прегрешенија, и вам ќе ви прости вашиот Небесен Отец; ако пак не им ги простите на луѓето нивните прегрешенија, и вашиот Отец нема да ви ги прости вашите прегрешенија.“

Во овие зборови има некој вид взаемност – ние простуваме, а за возврат ни се простува и нам. Сепак, тешкотијата настанува тогаш кога не сфаќаме дека и самите имаме прегрешенија кои треба да ни бидат простени; кога не разбираме дека сме грешни и мислиме дека Бог нема за што да ни прости. Поради тоа, не наоѓаме сила да им простиме на другите. Оние што никогаш и никому не простуваат, длабоко во себе веруваат дека самите се безгрешни – дури иако тоа не го кажуваат јавно. Можеби теоретски би рекле: „Да, сите сме луѓе, сите грешиме“, но во срцето не веруваат дека и тие прават гревови.

Кога човек навистина ќе разбере дека греши, кога ќе дојде до искрено покајание, тогаш и самиот простува на другите. Во состојба на покајание, тој е подготвен да прости. Зашто, тогаш прво себеси се осудува, и сè што другите му направиле му изгледа мало во споредба со она што самиот го гледа како своја вина. Тој себеси се разобличува, а кога човек се разобличува самиот себе, никој друг не му изгледа прекумерно виновен.

Отците го нарекуваат ова „самообвинување“. Кога се обвинуваш себеси, веднаш согледуваш дека е потребно да им простиш на другите, бидејќи на парадоксален начин, она што другите го прават изгледа многу помало во споредба со твоите сопствени грешки. Само преку самообвинување можеш искрено да им простиш на сите. Во таква состојба, во душата постојат и тага, и радост, и утеха – утехата на Светиот Дух. Самообвинувањето е возвишено духовно расположение; тоа е знак на вистинско душевно здравје, каде што исчезнуваат сите траги на параноја, невроза, комплекси на помалкувредност и надмоќ, и човекот постепено го наоѓа своето вистинско „јас“.

Кога човек ќе го најде вистинското „јас“, станува подготвен да бара прошка од другите и самиот да им простува. Кога некој е во состојба да побара прошка од другиот, тогаш може искрено и да му прости. Ова е возвишено духовно расположение, бидејќи во него човекот веќе се наоѓа во потенцијална состојба на љубов. Таа љубов може привремено да се изгуби, но секогаш повторно се враќа и со време сè повеќе се продлабочува. Во својата жед да љуби, човекот добива уште поголема благодат од Светиот Дух и ја доживува Христовата вистина на уште подлабоко ниво. Радоста и мирот што ги чувствува растат, без тој да го очекува или планира тоа. Започнува еден цел синџир на прекрасни духовни искуства. А јас, пак, ќе почнам од самообвинувањето.

Како да го стекнам духот на самообвинување? Преку постојан однос со духовниот отец, преку искрената исповед. Таму согледувам две работи: прво, дека постојано ги повторувам истите грешки, дека не е лесно сам да ги надминам; и второ, дека, откако ќе се исповедам, тие грешки исчезнуваат — наоѓам мир, чувствувам слобода како птица, и во мене влегува чудесна радост. Сфаќам дека Бог ме прима повторно и повторно. (Внимавајте, ова се важни работи и треба правилно да ги разбереме. Ако не ги разбереме, ќе бидеме збунети и нема да знаеме што навистина ни кажува Евангелието — ќе мислиме дека тоа не се однесува на нас, а всушност токму за нас е напишано.) Тие што ја познаваат силата на искрената исповед, знаат за што зборувам — знаат што значи да се вратиш дома исполнет со утеха и радост.

Од тука почнувам да разбирам дека кај Бога нештата не се темелат на строга правда како што ние ја сфаќаме. Бог непрестајно ми простува и ме прифаќа како Свој. Малку по малку, почнувам да ја чувствувам оваа света и божествена љубов што Бог ја има кон мене — љубов која ме прифаќа, ми простува и ме исполнува со утеха. Кога се обвинуваш себеси, тогаш почнуваш поинаку да ги разбираш и прифаќаш другите.

Мој духовен наставник беше отец Епифаниј Теодоропулос, човек со голема светост и благодатни дарови. Се сеќавам на впечатокот што го оставаше кај сите нас. Ако, на пример, некој тргнеше кон исповедалната, но по пат, додека минува преку плоштадот „Омонија“ [во Атина – бел. пр.], фрли бомба, убие десетина луѓе, па дојде и каже: „Старче, убив десет луѓе!“, тој не би се вознемирил ни најмалку. Нема да рече: „Што направи!? Како можеше!? Сфаќаш ли што си направил?!“ Или ако некој му рече: „Доаѓам сега за да те убијам, имам скриен пиштол и ќе те убијам!“, тој би одговорил смирено: „Нека биде благословено!“

Ова не може лесно да се постигне кај секого, туку произлегува од состојба во која човекот ја спознал Божјата љубов, ја согледал својата ништожност и сфатил дека ништо не е невозможно да му се случи. Токму затоа, тој е подготвен да им прости и да ги разбере сите. Таквиот човек станува сад на мирот, прибежиште каде што луѓето со тешкотии, неправедно осудени или неразбрани, доаѓаат и наоѓаат личност која не ги обвинува за тоа што се. Напротив, тој ги сака, ги препознава нивните добри страни и се труди да им помогне да напредуваат. На овој начин, човекот станува простор за прифаќање на другиот – бидејќи самиот ја искусил Божјата љубов и стекнал вистинско самообвинување. Таквиот човек е смирен и полн со љубов, но таа љубов не бара постојано да се изразува со зборови. Љубовта што постојано вели „Ве сакам! Ве сакам!“ не е вистинска љубов.

Љубовта за која зборуваме е љубов што доаѓа ненадејно и тивко, како роса – не знаеш точно од каде. Таа е нежна и не повредува; не вика „Те сакам!“ и не очекува ништо за возврат. Оваа љубов извира од чувството дека сум примил дарови од Бога, од тоа дека „Бог е љубов“ и дека Тој ме прифаќа. Од тоа чувство произлегува моето самообвинување и мојот однос кон другиот. Така се открива причината зошто некои луѓе имаат безмерно разбирање за другите – тие се луѓе Божји. Тие имаат такво разбирање затоа што гледаат какво разбирање Бог покажува кон нив. Тргнуваат од љубовта кон Бога и одат кон љубовта кон ближниот.

Токму затоа овие евангелски зборови имаат толку длабока смисла. Ако формално речеш: „Ако ми ги простиш прегрешенијата, и јас ќе ти ги простам“, нема да можеш вистински да ја сфатиш нивната сила. Малкумина навистина веруваат дека имаат прегрешенија. Духовните наставници добро знаат како се исповеда оној што навистина чувствува дека згрешил, и како се исповеда оној што само формално кажува нешто, прима благослов и заминува. И тој прима благослов, но оној што се покајал од срце прима голема благодат – благодат што подоцна го учи и му ја открива Божјата присутност. А кога ќе го доживееш тоа, се менуваш одвнатре. Тука е љубочестието за кое зборува старец Паисиј. Бог нè создал сите нас, ние постојано Го жалостиме, а Тој сепак нè сака. Јас, пак, не сум создал никого, не се грижам за некого, и не љубам никого на тој начин. Какво вистинско разбирање за другиот можам да имам? Но кога почнуваме да го стекнуваме тоа разбирање, кога почнуваме да го согледуваме, тогаш пред нас постепено се отвора нова етапа во духовниот живот.

Вчера ми се јави еден млад човек — добар, паметен, успешен, навидум не му недостига ништо. Разговаравме до полноќ. Има девојка која ја сака, и таа него го сака, но постојано се расправаат. Вчера ми рече:

• „Пред два месеца таа излезе со нејзиниот братучед на кафе.“
• „Пред два месеца? И сè уште го паметиш тоа? Те праша ли пред да излезе со него?“
• „Да, ме праша.“
• „И што ѝ одговори?“
• „Со лутина ѝ реков: ‘Оди’, и таа сфати дека сум лут.“

Друг пат, таа сакала да направи некои промени во мебелот дома. Замислете, поради вакви ситници веќе трет или четврти пат се разделуваат. Вчера повторно ме праша:

• „Што да правам?“
• „Што да правиш? Прашање е што јас можам да направам во овој случај!“

Се сакаат меѓусебно, а тој не ѝ се јавува; ѝ испратил само порака: „Ти посакувам сè најдобро во животот!“ Зошто се случува ова? Затоа што кај него нема ни трага од самообвинување, не може да ја разбере нејзината перспектива. Му реков дека начинот на кој ѝ се обратил и зборовите што ги употребил се многу полоши од она што таа го направила — а таа, всушност, не направила ништо лошо. Тој ми вели: „Што, сега треба да трчам по неа?“ Погледнете го начинот на размислување — дали да трча по неа или не. Одговорот е едноставен: ако ја сакаш, оди и кажи ѝ: „Те сакам! Јас сум виновен!“. Кажи ѝ ги овие две работи, и таа ќе ги разбере и двете. Сигурен сум дека ќе го направи тоа. Колку е едноставен проблемот, и колку едноставно е решението, а какви големи драми излегуваат од него — секогаш истото се повторува.

Денешните млади не се лоши; едноставно, од нашето општество исчезнало ова знаење и способност. Не може да има здрава и цврста љубов ако твоето „радио“ е наместено само на твојата станица и свири само музика што ти ја сакаш. Каков и да е усогласувањето меѓу две музики, во некој момент неизбежно ќе дојде до несогласување. А ако нема несогласување, тоа значи дека едниот го „прегазил“ другиот, го потиснал. Тоа не е вистинска заедница. Бог ме остава слободен, постојано ме прима на исповед и ја обновува мојата врска со Себе си, а јас, пак, не го примам другиот и не му простувам затоа што во некој момент се појавило несогласување. Ова е навистина сериозен проблем. Почетокот на вистинското разбирање лежи во самообвинувањето.

Старите двојки, старите бракови опстојувале затоа што луѓето биле смирени, го имале Бога и на другиот гледале со благонаклоност. Понекогаш едниот направил нешто невнимателно или грубо, но другиот ќе речел: „Па, добро, како да не се случило!“ Секој се трудел да го види лицето на другиот со љубов. Бог не нè поистоветува со нашите падови и грешки. Можеме да имаме илјада падови, но Бог нè гледа нас, а не само нашите слабости.

Знаете каква е мајчинската љубов – таа донекаде потсетува на Божјата љубов. Мајката не го поистоветува детето со неговите грешки и падови; таа го одделува од гревот и секогаш му дава простор за живот. Сигурно сте виделе на телевизија како мајката зборува за својот син, дури и кога тој е престапник: „Тој е добар човек!“ Па, добар човек е – мајката го гледа само тоа, дека во суштина тој е добар. Така и Бог, пред сè, гледа дека сме добри деца и ја гледа добрата намера во срцето на човекот. Замислете ако и ние гледавме така на другите, какви би биле нашите односи? Кога би живееле на овој начин, животот би ни бил исполнет со радост и мир, како еден предвкус на рајот.

Имав можност да бидам во Англија, каде што држев предавања, и забележав како луѓето таму постојано се извинуваат за најмалото нешто – како да е останато од нивната некогашна христијанска култура. Иако денес ова извинување повеќе функционира како формалност отколку како вистинска наклонетост од срцето, сепак е длабоко вкоренето во нивниот секојдневен живот. Може да чуеш „извинете“ стотици пати за ситни нешта. Очекувано е и ти да постапиш на ист начин; ако не го направиш тоа, ќе те погледнат чудно, како да не припаѓаш таму. Оваа традиција е значајна, бидејќи ако таа култура на меѓусебна почит и обѕирност исчезне, се поставува прашањето што би можело да ја замени. Христијанската цивилизација е единствениот културен модел што Западот всушност го познава.

Сепак, денес ние често живееме со мислата дека никој не нè сака. Се затвораме во себе, уверени дека сме во право, гледаме на другиот како на ривал, и не простуваме. Кој е резултатот од ова? Сите сме затворени во своите „бункери“ – од таму или се спротивставуваме, или испраќаме знаци на пријателство како „рози“, или го правиме и едното и другото истовремено. Но, на тој начин немаме вистинско духовно заедништво, и затоа се чувствуваме осамени.

Во Евангелието, стиховите се читаат еден по еден.
„Кога постите, не бидете жалосни како лицемерите; зашто тие си ги прават лицата нажалени за да се покажат пред луѓето дека постат. Вистина ви велам дека тие веќе ја добиле својата награда. А ти кога постиш, помажи ја главата своја и измиј го лицето свое, па да се покажеш дека постиш не пред луѓето, туку пред твојот Отец, Кој е во тајност; и твојот Отец, Кој гледа во тајност, ќе те награди јавно.”

Чудно – не треба луѓето да знаат дека постам. Зошто е важно тоа да остане скриено? Зарем не треба да дадам добар пример? Овде гледаме како се руши лажниот идол што го создаваме во себе. Создаваме лажно „јас“, како што велат психолозите, односно нарцистички идол, проекција. Голем дел од она што го нарекуваме „јас“ е замислено, произлезено од разни поистоветувања и проекции.

Прашајте мало дете:

• Кој си ти?
• Јас сум тој и тој фудбалер.

Кога малку ќе порасне, одговорот е:

• Јас сум тој и тој пронаоѓач.

Ова, во голема мера, е плод на имагинацијата. Само во духовниот живот имагинацијата почнува да се намалува и си велиш:

• Почекај, јас сум тоа што сум! Не сакам да бидам некој друг!

Повеќето од нас имаат некаков идеализиран идол за себеси, и кога ќе нè прашаат кои сме, го покажуваме тој идол:

• Еве, тоа сум јас!

Божјиот човек, пак, се прифаќа себеси таков каков што е, бидејќи знае дека неговото „јас“ е дар од Бога. Разбира дека треба да работи врз себеси, а не да гради свој идол. И токму затоа што го сфаќа ова, и е среќен. Тој верува дека Бог, Кој го сака, му го дал најдоброто „јас“ и дека ќе му помогне да успее, да се спаси. Неговото „јас“ не е проклетство, туку благослов. Иако има проблеми, Бог ќе ги разреши. Сите имаме проблеми – наследени или предизвикани од околината во која живееме. Но, ако ги предадеме на Бога и Му речеме: „Ти ме создаде – води ме да ги надминам. Што да правам со своето „јас“? Те молам, покажи ми пат!“, тогаш Бог ги разрешува проблемите. Тој ни ги дал постот, молитвата, Светите Тајни; Тој го осветува нашето „јас“ и повеќе немаме потреба да се огледуваме во некого или да се преправаме дека сме нешто друго.

Едно е да посакаш да се угледаш на добар, благ, значаен, трудољубив човек, а сосема друго е во имагинацијата да се поистоветуваш со него. И знаете ли што придонело за оваа појава? Рекламите. Маркетинг компаниите ти нудат некаква фантазија преку својот производ, бидејќи секоја фантазија има потреба од објект на кој ќе се потпре. Тие не ти велат директно дека ќе станеш семоќен, туку ти кажуваат: „Ќе купиш порше, и тоа ќе те направи семоќен!“ Но всушност, поршето само ќе го засили чувството на празнина – ќе останеш истото тоа незначително човече што си. Ништо вистински нема да ти даде; напротив, може да те направи и полош. Ќе си замислуваш дека си важен, но тоа нема да биде реалност.

Знаете ли колку многу психолози работат во големите маркетинг компании, особено во странство? Цела армија. Дозволете да ви објаснам како функционираат, бидејќи го знам ова од прва рака. На пример, сакаат да рекламираат нов вид леб (ова прво ми паѓа на ум). Излегуваат надвор, наоѓаат неколку доброволци и им велат:

• Сакаш 10 евра? Дојди да учествуваш во еден експеримент!

Собираат 20, 30 или 100 луѓе и почнуваат со прашања:

• Ако ти кажам „убав и мек леб“, што ти паѓа на ум?

Некој одговара:

• На мене ми доаѓа ова и ова…

Друг вели:

• На мене ми доаѓа нешто друго…

Откако ќе го спроведат истражувањето, ја создаваат рекламата, базирана на сите фантазии што ги поврзуваат со „убав леб“, „убав автомобил“, „убава облека“. Рекламите не се создаваат произволно – тие се направени на научна основа. Затоа и најуспешните реклами се оние што создаваат толкава желба, што едноставно те наведуваат да го купиш производот. „Земете го!“ Едноставно те наведуваат да го купиш производот, бидејќи е тешко да се одолее. Поради тоа, психолозите кои креираат вакви идеални слики добиваат високи хонорари. Тие детално и темелно го истражуваат конкретниот производ. Ти го претставуваат целиот мозаик, но недостига само едно парче – тоа парче, на пример, е конкретниот автомобил. И си велиш: „За да ја довршам сликата, ќе го ставам тоа парче!“ И одиш и го купуваш автомобилот, мислејќи дека така ќе ја завршиш сликата што ти ја создале.

Некој може да рече: „Јас не купувам според рекламите.“ Добро, но на други начини сепак се водиш според нив. Рекламата е моќна сила – таа се темели на лажното „јас“ и создава потреби каде што реално не постојат. Таа се потпира на имагинарниот дел од „јас“-от, кој човекот го носи во себе, а го поттикнуваат и рекламите, и родителите, и околината. Во одреден момент, овој имагинарен дел може толку да надвладее, што човекот целосно ја губи врската со реалноста. Тогаш велиме дека тој човек станал параноичен. Сте виделе такви луѓе – некои богаташи, моќници на денот, политичари со чуден, параноичен сјај во очите. Си велиш: „Што му се случува на овој човек?“ Се обидуваш да разговараш со него, но не можеш. Тој толку многу се поистоветил со имагинарната слика за себе, што кога ќе го видиш без титулите и парите, сфаќаш дека е само обичен човек. Сигурно и вам ви се случило – некогаш и мене – да ми се обраќаат политичари; додека се на власт, не ми придаваат никакво значење, како да сум безвреден во нивно присуство. Но, веднаш штом изгубат сè, почнуваат да се повлекуваат и да бараат внимание, дури и само со поглед.

Евангелието е како рудник, од кој постојано можеш да вадиш дијаманти. Прашањето е да знаеш како да ги извлечеш. Тоа не се само обични морални поуки. Ќе постиш, пишува таму, но нека не се забележува твојот пост! Ќе се исповедаш, ќе даваш милостина – но нека не се гледа! Зошто? Еве зошто, еве што се вели понатаму:

„Не собирајте богатства на земјата, каде што ги јаде молецот и рѓата, и каде што крадците ги поткопуваат и крадат; но собирајте си богатства на небото, каде што ни молец, ниту рѓа ги јаде, и каде што крадци не ги поткопуваат, ниту крадат. Зашто, каде што е богатството ваше, таму ќе биде и срцето ваше.”

Ако твоето богатство е во фантазиите, во тој имагинарен свет, таму ќе биде и твоето срце, целиот твој внатрешен живот. Ако твојот сон е лажен, тогаш и ти си лажен. Ако тоа што го посакуваш за себе е лажно, тогаш и ти самиот си лажен. На ова предупредува евангелскиот текст. Кога постапуваме на ваков начин (бидејќи спомнав дека постои и религиозен нарцизам), се чини како да собираш богатства на земјата – односно, да ги собираш добрите мислења на луѓето. Ги посакуваш нивните убави зборови: „Браво, тој е голем човек!“ Но, други пак ќе речат дека си последен на скалата. Човечкото мислење е променливо. Тешко нам ако се потпираме на него! Мислењето на луѓето се заснова на тоа што го гледаат. И ако видат нешто што не им се допаѓа, нивното мислење веднаш се менува, и оној што порано те фалел, може да стане твој најостар критичар.

Ја знаете приказната од Старечникот за младиот човек кој отишол кај прочуен старец со желба да стане монах и го прашал:

• Отче, каков сакаш да станам?
• Каков сакам да станеш? Добро! Ја, гледаш ли онаа карпа таму? Оди кај неа и зборувај ѝ со убави зборови!

Младиот човек отишол и долго ѝ зборувал на карпата што и да му дошло на ум. Кога се вратил, старецот го прашал:

• Што ти рече карпата?
• Ништо.
• Добро, оди сега и прекори ја, кажи ѝ сè најлошо што можеш!

Тој повторно отишол и зборувал лошо, обвинувајќи ја, но кога се вратил, старецот пак го прашал:

• Што ти рече карпата овој пат?
• Ништо.
• Токму таков треба и ти да станеш.

Таква е човечката оценка – таа може да биде и најдобра и најлоша. А најинтересното е што брзо се менува. Некогаш викаат: „Распни Го, распни Го!“, а пред тоа велеле: „Благословен е Оној што доаѓа во името Господово! Осана во висините!“.

Сликата што ја добиваме од меѓучовечките односи често е лажна, затоа што малкумина од нас навистина пристапуваат сериозно и со длабочина. Ретки се оние што можат да навлезат под површината на видливото и да судат со праведен суд. Затоа, не вреди да му придаваме значење на мислењето на мнозинството за нас. Или, ако придаваме значење, тоа нека биде само на мислењето на луѓето кои навистина ги цениме. Во спротивно, тоа е бесмислено. Луѓето обично не знаат, не согледуваат; некогаш се воодушевуваат од едно, друг пат – од нешто сосема друго. Во секој случај, не работиме за да оставиме впечаток врз другите, ниту за да го негуваме само надворешниот изглед.

Ниту еден од светителите не се претставува себеси како свет, ниту пак некој од нив некогаш изјавува: „Гледајте, јас сум светител!“ Тие немаат свест за својата светост, нивниот поглед е свртен кон нешто друго, повозвишено. И не тргнуваат по патот за да станат светители, туку за да ги најдат вистинските, големи нешта. Како што вели еден од отците: ‘Најголемите и најчесни нешта – нив сакам да ги најдам.’ Сè друго го оставам на другите; земете го и правете со него што сакате, за мене нема значење.

Тешко е и разочарувачки е да се потпираш само на надворешниот изглед и на впечатокот што го оставаш кај другите. Вистинската вредност се создава со она што тивко и внатрешно го собираш во себе, со сопствената духовна работа и со стремежот кон добродетели. Кога човек го гради својот внатрешен живот, развива доблести и мудрост кои не се зависни од мислењата на другите. Ако не го прави тоа, ќе биде насочен само кон надворешните впечатоци, зависен од туѓите оцени и пофалби.

Извадок од книгата: Николаос Лудовикос, Беседи, том I, Софија, Омофор, 2015, стр. 18-35. Превод: Братството на Свештената Бигорска Обител

Протопрезвитер Николај Лудовикос

Протопрезвитер Николаос Лудовикос е православен теолог, философ и професор, познат по своите дела на полето на теологијата, философијата и психологијата. Тој е професор по догматика и философија во Солунската црковна академија, а има предавано и на Православниот институт при Кембриџ универзитетот, како и на универзитетите во Дарам и други високообразовни и истражувачки центри во Европа. Неговите дела и истражувања се фокусираат на теми како љубовта, слободата и односот меѓу личноста и заедницата од православна перспектива. Меѓу неговите познати дела е и “A Eucharistic Ontology,”, во кое ги истражува евхаристиските основи на православната антропологија и заедништво, што го вбројува меѓу водечките православни мислители на денешницата.