- Погледи на етиката – замена на морaлните критериуми
Конечно, поимот етика е целосно заменет. Таканарачените глобални вредности, како што се: солидарноста, меѓусебното почитување, достоинството, справедливоста и демократијата, го зазедоа местото на христијанските добродетели. Евгенетиката и евтаназијата се претставуваат како здрави, етички основи и постепено се озаконуваат. Спротивно пак, почитувањето на животот и нашата воздржаност во однос на апсолутната контрола врз него, се отфрлени од новиот етички систем.
Сеприсутно е пренагласувањето на индивидуалните човекови права. Слободата, во овој етички систем значи да правиш што сакаш. Народот има и право и сила. Неговата поврзаност со власта нема идеолошка основа. Ние не ги избираме најдобрите, за да нè управуваат или да нè поправаат, туку ги избираме оние кои ги опслужуваат нашите ситни интереси. Тоа ја раѓа етиката на приговорот и демонстрацијата, на негодувањето, на неприродните амбиции. Индивидуалните права го доведоа човекот до „сексуалното ослободување“ на жената, доведоа до замена на бракот со согласност за сожителство, хомосексуални паради и бракови итн…
Духот на православното сведоштво
Во таа атмосфера, прашањето кое се поставува е како треба да постапиме ние како Црква? Кое треба да биде нашето сведоштво пред народот кој е целосно рамнодушен, полн со предрасуди па дури и негативен кон самата идеја за Бог? Како ќе Му зборуваме за Господ на некого кој не Го сака, кој чувствува дека нема потреба од Него, кој не е возбуден од овие прашања и се сомнева во Неговото постоење? Апостол Павле во Атина пронајде жртвеник посветен на непознатиот Бог. Токму преку тоа го открил тамошното семе на верата. Тогашните атињани Го барале Бога. Денешните луѓе ги отфрлаат дури и жртвениците. За нашата епоха важат зборовите: „Но, кога ќе дојде Синот Човечки, дали ќе најде вера на земјата?“
Треба да признаеме дека овој отров на новите погледи, проникнал и во црковниот организам. Тој се појавува како секуларизација, апатија, инертност, универзална неподготвеност, плашливост, одрекување, компромис, почитување на формите, а не искуство со Тајната. Се појавува како еден рационализам кој чудно коегзистира во духот на наивниот провинцијализам и болниот конзерватизам.
Од друга страна, пак, историјата нѐ учи дека мечот на сведоштвото се крие во пророчкото слово, во потврдата на беседите преку дејствувањето, во духот на саможртвата и мистеријата, во храброста да се избере апсолутна аскеза, во разликувањето на пастирската мерка, во докажувањето на светоста преку дела. Црквата, без видливи елементи на покајание, без современи знаци, без маченички дух, без подвижнички живот, без некористољубива пастирска грижа, без плодови на добродетелта и на светоста, е благочестиво слово без никаква сила. Црковното слово треба да биде пророчко, слово на Христовата вера, а не едноставно морално учење, или поттик на дела на социјална љубов. Суштината на црковното свидетелство не се делата на љубовта, ниту пак богословските мисли, туку опитното пророчко богословие и вистина, живот и исповед на верата.
Во исто време, не е можно да се изрази вистината на незабележителен начин. Црковното слово мора да се разликува според автентичноста на сведоштвото и директноста, како и по целосната сообразност со нашиот живот. Кога имаме недостаток во животот, нашето слово не може да биде несразмерно надуено. Вистината е трансцедентна, таа може и да не се разбере. Животот, пак, е најистакнатиот и најопипливиот дел од вистината, неговиот пламен. Никој нема да обрне внимание на спасително послание без манифестација на опипливи и тајни доблести и без благоуханието на благодатниот живот и светоста. И ова не е проблем на општеството; тоа е предуслов за постоење на црковната заедница. Обвинувањата кои се упатени против нас, за ригидно, формално и истовремено помпезно слово, се без сомнение оправдани. Во ера и општество, каде едно живееме, а десет покажуваме, подобро е десет да живееме и едно да исповедаме.
Некои тврдат дека имаме потреба од модернизација и приспособување кон современите услови на живот, а други настојуваат црковното слово да ја зачува својата дијахронија[1] и различност на своето послание, како што е во нашата традиција. Дозволете ми да изразам личен став: Словото Божјо не е од овој свет; тоа е тајна, откривање на недостапното и неразбирливото, што, сепак, е лично за човекот. Кога Господ им зборувал за Своето тело и крв на Евреите, Тој не го ублажи Својот збор поради што некои и Го напуштиле, одговарајќи дека „тешки се тие зборови“. Истото се случило и за време на проповедта на Педесетница, каде чудото беше „чудно“ и глетката беше „друга“, така што некои помислиле дека Апостолите „со слатко вино се опиле“. Таква ситуација имаше и со светиот Апостол Павле во Атина – тој јасно зборувал за воскреснатиот Христос, а философските интелектуалци му одговориле во иронија: „Следниот пат ќе те слушаме за ова“. Овие три јавни проповеди ја изразуваат вистината на верата како тајна. На почетокот, таа била отфрлена, но нејзиното полагање како семе во земјата на тогашните општества дало плодови и тоа на чудесен начин. Тоа за кое имаат потреба денешните современи „народи“, не е толку разбирање на посланието, колку воодушевување пред тајната и нејзината реализација – скромно и со страв Божји – преку устата и животот на Црквата.
Црквата е соборна и апостолска. Тоа значи, таа не може да има ништо заедничко со провинцијализмот, расизмот и стравот од луѓето. Во свет кој е измамен од беседи за единството, каде има скандирање на демократијата и ветувања за човекови права, свет што го изгубил поимот слобода, таму каде луѓето сѐ повеќе се затвораат зад ѕидовите на задушувачкиот индивидуализам и во општества затрупани во камерите на светскиот електронски затвор, најважниот елемент за сведочењето на Црквата е универзалниот карактер на беседата, откривањето до „сите народи“, нејзината бесконечна ширина, милост, слобода, кога сето ова би било поврзано со чистотата и смелоста на нејзината исповед.
Некои практични предлози
Дозволете ми да го завршам ова кратко излагање со некои практични предлози, кои, доколку постојат одредени услови, може да ги реализираат горенаведените идеи.
- Првото се однесува на нашиот живот како Црква. Кога сликата што ја создаваме, а најчесто го рефлектираме нашето размислување, се сведува на демонстрација на светска моќ, спорови и расправии за бесмислени работи, претензии кон права, егоистични конфликти и постојана конкуренција, стремеж за надмоќ, воздигнати титули кои се безвредни и на кои никој не им верува, тогаш нашето послание ја нема различноста на божественото сведоштво кое ја објавува вистината, туку повеќе ја одбива и провокативно ја побива. Време е структурите за соборно и колективно изразување на Црквата (на пример, избор на епископ) да бидат во хармонија со Евангелското слово.
- Оживување на сопствениот живот. Треба да признаеме дека сведочењето не е должност кон светот, туку се појавува природно и спонтано.
Може да јадеме посна храна, но да не знаеме да постиме; да кажуваме молитви, но да не знаеме да се молиме; да одиме во црква, но да не Му служиме на Бога; да читаме книги, но да не се образуваме; да ги исповедаме своите гревови, но да не се каеме за нив; често да се причестуваме со светите Тајни, но да не учествуваме во тајновитоста; да ги почитуваме црковните закони и евангелските заповеди, но да немаме благодат. Нашите свештеници од обредоизвршители треба да станат тајноводители, мирјаните, пак, од црковни следбеници, треба да станат верници. Нашите догми треба да станат живот, нашиот Свет Синод од управно тело треба да започне да функционира како духовен израз на Божјата волја. Тогаш, секое сведоштво на верата, макар и молчаливо, макар и несовршено, ќе биде вистинско и дејствително како меч на Духот.
- Воспитување во верата и црковното образование треба да имаат елементи на жива катехиза[2]. Одговорноста за подготвување на верниците е само на Црквата. Тоа е дел од нејзиниот живот. Имаме должност секојдневно да работиме на катехизацијата, бидејќи поучувањето е поврзано со богослужењето и со учествувањето во црковниот живот. Ова треба да започне не со решение од Светиот Синод, туку преку директна иницијатива на епископите.
- Големо и вредно наследство на нашата Црква е литургискиот живот. Сите ние имаме потреба од него, истовремено преживувајќи ги и неговите плодови. Литургиската преродба, за која толку многу се зборува денес, е попотребна од кога било. Тоа не треба да се извршува со категориите на модернизацијата и секуларизацијата, кои од тајновитост Литургијата може да ја претворат во занает и од тајна и богослужење – во сценографска дејност и претстава. Богослужбата не е дисциплина, правилен ред и разбирање. Таа е учество и тајноводство. Ако го секуларизираме, ќе го разрушиме. Исто така, мирјаните треба да имаат активно учество во богослужбите (на пример, заедничко произнесување на Символот на верата, на Господовата молитва „Оче наш“ итн.).
- Несомнено, треба да создадеме друга врска со Божјиот народ и воопшто со целото општество. Да се доближиме до народот! Не само да се грижиме, туку и да инспирираме. Веќе не можеме да го убедиме народот со соопштенија и изјави или преку известувања до медиумите за нашите активности. Предрасудите за Црквата веќе се длабоко вкоренети во срцата на луѓето. Општата клима е исклучително неблагопријатна. Нашиот однос со световниот систем на власта треба радикално да се ревидира. Ништо веќе не е дадено. Западниот модел на врска меѓу Црквата и државата, кој ни беше наложен и ние го примивме, негативно се одрази на традиционалната врска меѓу Црквата и народот. Дојде време кога како Црква треба да ги кажеме работите со вистинското име и да кажеме дека тоа е изопаченост на основните црковни односи. Имајќи ја предвид врската меѓу Црквата и народот во нашите земји, тоа нема да биде многу тешко.
- Покрај тоа, постојат потреби кои се надвор од директната одговорност и надлежност на Црквата. На пример, Црквата во нашата земја е должна да има водечка улога во борбата за зачувување на правилната историја, за зачувувањето на идентитетот и на јазикот, на моралните принципи и закони. Некој мора да ги нарече работите со вистинските зборови, дека сето тоа се извршува без фанатизам и страст, туку како исповедање на вистината против која се војува на многу начини. И тука не треба да ја користиме световната сила на Црквата, туку нејзиното духовно наследство.
- Животот на Црквата е нераскинливо поврзан со културата. Црквата, која не создава култура е организам без живот. Вистината и убавината секогаш одат заедно. Нашата ера веќе не создава благородство и естетика. Таа не твори култура. Време е да го покриеме тој вакуум. Да понудиме култура. Се ограничивме на дистрибуцијата на бесплатна храна, на добротворните базари, на лекарските кабинети и старечките домови. Сите овие работи се многу важни, но не се доволно. Црковните искуства, поезијата, литературата, претставувањето на здрав фолклор можат на извонреден начин да ја пополнат денешната културна празнина. Тоа оди заедно со квалитетот, со оригиналноста, со генијалноста, големината и претпочита духовен процут. Не е чесно да не го искористиме огромниот и уникатен опит на нашето предание. Време е да ја изнесеме вистината преку културата и цивилизацијата.
- Во своето патување низ историјата, Црквата секогаш ја ценела мудроста на старите луѓе, но исто така и чистите души на младите. Во делот на црковното сведоштво никогаш не недостасувале младите. Вистина е дека денес, можеби, привидно е прекината таа врска на младите со Црквата. Како резултат на тоа, тие не го познаваат нејзиниот јазик и остануваат отсечени од нејзиното спасително послание.
Во овој тежок момент, треба да се создаде обновувачко движење. Денес, црковното слово треба да биде јасно, смело, модерно, надежно, свежо, херојско. Само со овие карактеристики во општото сведоштво на Црквата таа може да ја придобие дезориентираната и безнадежна младина. Конзерватизмот не е добродетел. Божјата вистина е par excellence револуционерна, повратна, непредвидлива, полна со чуда, богата со слобода и многу силна. Со други зборови, тоа е она што го бара жедната душа на младиот човек.
- Особено внимание треба да се посвети на нејзината врска со науката. Нема никаква причина да се плашиме од науката. Проблемите, кои привидно постојат, се должат не на самата наука, туку на западните погледи на верата. Бидејќи тие погледи се антибогословски и рационални, ограничено ја толкуваат тајната на светот, на животот и на човекот и бараат потврда во секое научно достигнување. Современата наука не претставува закана за нашата вера. Напротив, ја потврдува – најчесто на панегиричен[3] начин, како што ја живее нашата православна Црква. Денес може да се напише исклучителен Шестоднев, искористувајќи ги неверојатните заклучоци на современите природни и биолошки науки, но не врз основа на буквално согласување со книгата Битие, кадешто наводно се „докажува“ постоењето на Бога, туку врз основа на импресивна кохерентност на модерната научна космологија и антропологија со православното богословие и нејзиниот апофатичен карактер, кој пак, пренасочува кон Божјото вечно присуство и потврдува дека „Бог ниту постои, ниту не постои, туку како Вечнопостоечки стои над постоењето“.
Во 2000 година Светиот Синод за прв пат организира конференција на тема „Наука, технологија, Православие“, која би требало да се повтори во најскоро време, и тоа користејќи ги современите технологии. Нашата пастирска одговорност е да ги стоплиме душите на добронамерните научници и да го искористиме богатството на нивното знаење.
- Пристапот кон технолошкиот напредок мора да биде на сличен начин. Вистината е дека тука работите се малку потешки. Затоа што тука постојат докази главно во сферата на биолошките науки, кои буквално го убиваат духот. Но, по примерот на Комисијата за биоетика може да се направи Комисија за научна етика и искористување на технологиите, која од една страна ќе го оценува напредокот на науките и развојот на технологиите, а од друга страна, со богословска зрелост, истите да ги ползува. На пример, не може произволно да коментираме современи научни достигнувања во физиката, медицината и генетиката, без да ја разбираме нивната суштина, ниту пак, да зборуваме за проблемите кои се создаваат од неконтролираната употреба на социјалните мрежи без да имаме неопходна подготовка за истото. Овие комисии треба да имаат меѓународен карактер, да водат до меѓуправославен дијалог и да информираат за нивните активности преку современите средства за комуникација. Благоразумното искористување на интернетот може да биде незаменлив инструмент за црковното сведоштво.
- Во општество во кое доминираат концепти како профит, награда и плата, Црквата мора да одговори преку нагласување на милосрдието и аскезата во животот, саможртвата и слободната волја. За таа цел, таа располага со соодветна наука и опит како и со доволен број на механизми и средства. Слободната волја може да ги обедини напорите на луѓето и така да добие карактер на црковно движење. Веќе постои богат опит на други православни страни со воодушевувачки резултати.
- И накрај, нашата Црква треба да се ослободи од својот провинцијализам и да го потенцира својот вселенски карактер. Сметам дека е неопходно и задолжително да се развијат колку може поздрави и активни меѓуправославни односи. Освен практични придобивки (размена на искуства, културна размена, взаемна економска соработка итн.), проширување на духовниот хоризонт и отворање на црковната прегратка, хармонична соработка како православни е практичен доказ дека Црквата е „една, света, соборна и апостолска“.
Ова е најубедливиот предлог и алтернатива на новите погледи, богословие, помоќно од секоја теологија, најсилното наше сведоштво како Црква во современиот свет.
[1] Дијахронија – случување на некои појави во различно време.
[2] катехиза – кратко изложување на христијанската доктрина.
[3] панегиричен – говор во кој се фали, се слават подвизи и велича некој или нешто.
Извадок од книгата: Там, където Бог се вижда. Беседи и интервюта на Месогейски Митрополит Николай, София 2014, стр. 31-38.
Превод: Ана Масларова
