Почетоци на христијанизацијата на Словените
Почетоците на христијанизацијата на Словените во Македонија датираат уште од нивните први трајни населувања на византиска територија. Станува збор за подолготраен процес условен од различните културни и политички прилики во Византија меѓу VII и почетокот на X век. Притоа, потешкотија во следењето на овој процес претставува отсуството на литерарни и на археолошки извори. Оттука, пристапот во истражувањето мора да биде мошне внимателен. Сето тоа бара христијанизацијата на Словените да се разгледува во еден поширок контекст на надворешната византиска политика.
Почнувајќи од средината на VI век, со првите трајни населувања на територијата на византиска Македонија, Словените се запознале со христијанството. Имено, станувало збор за државна религија во Византиската Империја, која постепено почнале да ја прифаќаат. Истовремено, Византија преку христијанството настојувала на Словените да им ги наметне своите норми на живеење и на тој начин да ја обезбеди својата политичка власт над нив.
Во почетокот, при првите словенски навлегувања, настрадале речиси сите урбани центри, а голем дел од византиското население (Ромеите) се засолнило во помалку пристапните планински подрачја и, секако, во градот Солун. Меѓутоа, кога словенизацијата станала неминовност, постепено започнале првите мирновременски контакти меѓу Словените и Ромеите. Можеби на маргините на овие контакти, меѓу другото, треба да ги бараме и првите неофицијални мисии за христијанизација на Словените.
Претпоставуваме дека голема улога во ширењето на христијанството сред Словените во Македонија одиграла Солунската митрополија. Имено, Солун останал неосвоен од Словените и оттука во него продолжила да егзистира тамошната црковна организација. Подоцна Солунската црква на себе ја презела улогата на центар од кој започнал процесот на христијанизација на доселеното словенско мнозинство. Воедно, тоа е периодот кога ја бележиме силно изразената почит кон св. Димитриј, кој од страна на солуњаните бил сметан за заштитник на градот, па благодарение на него Солун останал неосвоен. Во овој контекст претпоставуваме дека оние склавинии што се наоѓале во близината на Солун, остварувајќи поинтензивни контакти со неговото население, имале прилика поконкретно да се запознаат со силно изразената почит кон св. Димитриј. Исто така, сметаме дека почитта и култот кон овој христијански маченик и светец имале значителна улога во самите почетоци на христијанизацијата на Словените. Освен тоа, Солун бил христијански центар со библиска традиција, чијашто Црква била формирана лично од апостолот Павле. Тоа дополнително им давало тежина на почетоците на христијанизацијата на паганското словенско мнозинство.
Она што сметаме дека мора да се потенцира е фактот дека процесот на христијанизација бил долготраен и сложен, условен од повеќе фактори. Неговиот интензит[1]ет не бил секогаш ист и зависел од моменталната состојба на теренот. За тоа најдобро сведочи авторот на втората збирка на Чудата на св. Димитриј Солунски, во делот кога говори за затворскиот престој на рексот Пребонд во Константинопол. Имено, Пребонд во текот на испитувањето искажал мошне тешки зборови за сметка на зачувувањето на мирот меѓу словенските племиња што му биле потчинетите и Византија, велејќи дека нема да му го поштеди животот на ниту еден христијанин (Lemerle, Miracles II: 240 – 241). Колку и да се кажани овие зборови во афектна состојба и во услови на затворско испитување, сепак тие упатуваат на претпоставката дека процесот на христијанизација одел бавно, со поголем или помал отпор во зависност од актуелната ситуација. Нема сомнение дека Словените во VII век во големо мнозинство останале пагани, задржувајќи го својот традиционален начин на живот.
Датирање на првите христијански мисии меѓу Словените
Интензитетот на христијанизацијата на Словените се зголемувал во време на мирни односи со Византија. Како што веќе кажавме, локалното византиско население е првиот распространувач на христијанската религија меѓу Словените. Со запирањето на воените акции и на ограбувањето, локалните Ромеи почнале постепено да остваруваат поблиски контакти со новодојдените Словени, вршејќи извесно влијание врз нивниот социјален, економски и културен живот. Тука посебно го нагласуваме мислењето на Р. Братож, кој првите случаи на покрстување на словенското население во византиска Македонија ги датира во 50-тите години од VII век, поврзувајќи ги со походот на Констанс II во 658 г. против склавиниите. Според него, од овој период датираат првите обиди за мисионерство на Византија кај словенското население (Братож 2000: 81). На ова се надоврзува И. Стефоска, која повикувајќи се на житието на Св. Григориј Декаполит и на епизодата за неговата комуникација со словенските пирати[2], заклучува дека таа сведочи за извесна мисионерска дејност на светецот сред Словените (Стефоска 2002: 101–103; ВИИНЈ I: 254–255; ИБИГИБИ IV: 38–39). Од друга страна, пак, Ф. Дворник почетоците на покрстувањето на Словените во Македонија ги датира неколку децении подоцна. Тој ги поврзува со походот на Јустинијан II од 688/689 г. преземен против склавиниите (Dvornik, 1970: 55).
Во врска со оваа проблематика, сосема поинакво датирање предлага О. Тафрали, кој смета дека христијанизацијата на Словените започнала во VIII век. Идентично на ова е мислењето на М. Бошкоски, кој повикувајќи се на Notitiae episcopatuum, посочува дека кон крајот на VII и во текот на целиот VIII век Византија ги обновила епископските седишта по должината на Виа Егнатија (Via Egnatia) и на Виа Милитарис (Via Militaris) – двете важни патни комуникации на Балканот, кои во голем дел минувале низ територијата на Македонија (Бошкоски 2009: 94).
Споменатите епископски списоци сочувани во Notitiae episcopatuum сведочат за тоа дека во VIII век територијата на византиска Македонија во црковен поглед била организирана во посебна епархија со истото име, која влегувала во составот на Константинополската патријаршија. Во рамките на епархијата Македонија постоеле две митрополии: Солунската, под чија јурисдикција влегувале 18 епископии, и Филиписката, во чија диецеза влегувал само градот Филипи. Оттука, врз основа на Notitiae episcopatuum, можеме да заклучиме дека во VIII век во византиска Македонија постоеле следниве митрополитски и епископски седишта: Qessaloni/kh, Diokhtianoupo/lewv[3], Ni/khv, (Hraklei/av, Ke/llev, !Ede/shv[4], Ka/strwn[5], Pe/llhv, Eu0docioupo/lewv[6], )Apollwni/av[7], !Aralov[8], Parqikopo/lewv[9], Kalli/kou, Kupe/rou, Se/rrav[10], !Amfipo/lewv[11], Neapo\lewv[12], Dele/bou[13], Ki/trov и Fi/lippoi[14]. (Notitiae ep[15]iscopatuum: 235 – 242; ИБИГИБИ III: 189 – 192)
Податок кој упатува на степенот на христијанизација на Словените во втората половина на VIII век, а на кој во современата историографија многу малку му е посветено внимание е Хиротонијата на константинополскиот патријарх Никита I (766 – 780), кој, според сведоштвото на Теофан Исповедник, бил од словенско потекло (o apo/ Skla/bwn). Имено, патријархот Никита, пред да биде хиротонисан за поглавар на Константинополската патријаршија, извршувал повеќе свештенички функции, меѓу кои и презвитер во константинополската црква Св. Апостоли. Тој, како приврзаник на иконоборците, само две години откако стапил на патријаршиската столица, во 767/768 г. наредил да бидат извадени мозаиците од црквата Св. Софија и да бидат премачкани сите фрески во храмот. Оттука, подоцна, кога на Седмиот вселенски собор во 787 г. било осудено иконоборството, патријархот Никита I бил анатемисан како еретик (PG 108: 440–453; Theophanes: 128–139 [440–453]).
За нашиот предмет на проучување, од особен интерес е етничкото потекло на споменатиот патријарх Никита I. Имено, неговото несомнено словенско потекло упатува на претпоставката дека веќе во втората половина на VIII век христијанството било до тој степен распространето кај одреден дел од Словените што од нивните редови почнал да произлегува и извесен свештенички кадар. Станува збор за остварување на византиската политика која преку школувањето на свештенички кадар од словенско потекло настојувала да го забрза процесот на христијанизација на Словените. Единствено отворено останува прашањето од која склавинија потекнувал патријархот Никита.
Сведоштво кое можеби упатува на претпоставката дека веќе во втората половина на VIII век дошло до обновување на дел од поранешната црковна организација на територијата на византиска Македонија наоѓаме во актите на Седмиот вселенски собор одржан во 787 г. во Никеја. Имено, во нив се наоѓаат потписите на најмалку двајца епископи од византиските Македонија и Дарданија кои зеле учество на Соборот: Теофил од Тесалоника (Солун) и Стратегиј од Дарданија (Mansi XIII: 134; 996; ИБИГИБИ III: 202). Титулирањето на Стратегиј како епископ на Дарданците укажува на тоа дека тој ја имал јурисдикцијата над христијаните од византиска Дарданија. Иако не е точно прецизирано, сепак претпоставуваме дека седиштето на овој епископ било во старата митрополитска столица Скупи. Како аргумент во прилог на нашата теза ќе го наведеме мислењето на И. Микулчиќ, кој смета дека Византија во доцниот VII век и во почетокот на VIII век успеала да воспостави своја воена посада на Скопското кале (Микулчиќ 1997: 306–307). Воедно, она што е важно за нашиот предмет на проучување, а во врска со спомнувањето на дарданскиот епископ е претпоставката дека Византија преку Дарданската митрополија вршела влијание за постепена христијанизација на Словените во скопската област.
Во контекст на учеството на епископи од византиска Македонија на Седмиот вселенски собор, во соборските акти се среќаваат потписи на уште двајца други епископи чии епископии можеби се наоѓале во Македонија. Станува збор за Grhgo/riov e0pi/skopov (Hraklei/av и Mixah/l e0pi/skopov Tiberio~polewv (Mansi XIII: 994, 150; ИБИГИБИ III: 200). Со оглед на тоа што до нивните имиња нема географска одредница, во доменот на претпоставките е идентификацијата на овие две епископии. Имено, во конкретниот историски период, во целата Византиска Империја постоеле повеќе градови кои го носеле името Хераклеја и Тивериопол. Притоа, ако претпоставиме дека епископот Михаил доаѓал од Тивериопол во Македонија, тогаш тоа би било прво споменување на некој тивериополски епископ во изворите. Сепак, во недостаток на изворен материјал, ваквата претпоставка останува да биде предмет на некои идни проучувања и анализи[16].
Истражувајќи ја проблематиката поврзана со христијанизацијата на Словените, сметаме дека треба да се наведе и еден печат кој датира од VIII век, а чиј сопственик – Словен според етничкото потекло – се титулирал како архонт на Хелада. Станува збор за крстовиден монограм со инвокација на Богородица, при што e очигледна христијанската припадност на неговиот сопственик (Стефоска 2001: 102).
За христијанизацијата на Словените во периодот на иконоборството сведочи и една подоцнежна легенда содржана во повелбите на светогорските манастири, во која се споменува покрстувањето на Ринхините, Влахоринхините и на Сагудатите. Меѓутоа, оваа легенда за првпат е забележана во XVII век, што ја прави да биде мошне несигурен извор, наведувајќи нè да се сомневаме во нејзината веродостојност (ВИИНЈ I: 268, бел. 6; Стефоска 2001: 102–103).
Податоци за христијанизацијата на Словените наоѓаме и во изворите од почетокот на IX век. Имено, според сведоштвото на Теофан Исповедник, во 809/810 г., по наредба на императоротот Никифор I Геник (802 – 811), извесен број стратиоти – христијани од Мала Азија биле населени во склавиниите (PG 108: 487–489; (Theophanes: 166–167 [486]). Притоа, постои голема веројатност дека тие извршиле извесно влијание врз ширењето на христијанството меѓу Словените. Во овој контекст можат да се протолкуваат и податоците од Монемвасиската хроника, каде што се соопштува дека императорот Никифор I Геник обновил повеќе градови на Пелопонез, воедно градејќи извесен број христијански храмови во нив. Истиот извор соопштува дека при овие активности на византискиот император, христијанството го примиле и голем број тамошни Словени (ВИИНЈ I: 290).
Проф. д-р Драган Зајковски, Институт за национална историја – Скопје
[1] За почетоците на култот на св. Димитриј поопширно види кај: Панов 2003: 151–163 и Panov 2008: 75–86.
[2] Најверојатно станува збор за Стримонците, кои често преземале пиратски акции по реката Стримон.
[3] Епископијата во Диоклетијанопол прв пат се спомнува во врска со учеството на нејзиниот епископ Басус на Соборот во Сердика во 343 година.
[4] Постоењето на христијанска заедница во градот Едеса за прв пат е посведочено во Житието на маченичката Васа и нејзините тројца синови Теогниј, Агапиј и Пист кои пострадале во почетокот на 4. век. (Acta Sanctorum. Augusti V: 148 – 150; Martyress Bassa 1997-2002: 5)
[5] Најверојатно Костур (денешна Касторија, Р.Грција).
[6] Градот Пела имал долга историска традиција како престолнина на античкото македонско кралство.
[7] Постоењето на градот Евдоксиопол во Македонија единствено е посведочено во Notitiae episcopatuum.
[8] Градот Аполонија според новозаветната библиска традиција бил посетен од апостолот Павле. (Делата 17, 1) Тој се наоѓал на патот Виа Егнатиа, меѓу Амфипол и Солун.
[9] Градот досега не е точно убициран на теренот
[10] Епископијата во градот Партикопол прв пат се спомнува во врска со учеството на нејзиниот епископ Јонас на Соборот во Сердика во 343 година.
[11] Епископијата во градот Серес прв пат се спомнува во врска со учеството на нејзиниот епископ Максимијан на Лажниот Собор во Ефес во 449 година.
[12] Градот Амфипол според новозаветната библиска традиција бил еден од градовите посетени од апостолот Павле за време на неговите мисионерски патувања во Македонија. (Делата 17, 1) Сведоштва за неговата христијанска заедница има и во житијата на неколку локални христијански маченици од крајот на 3. век.
[13] Градот Неаполис (денешна Кавала, Р.Грција) според библиската традиција бил првиот град каде апостолот Павле за прв пат дошол на европска почва. (Делата 16, 11)
[14] Можеби станува збор за градот Девол кој под тоа име се спомнува еден век подоцна во Пространото Климентово житие. (Грьцките жития на Климент Охридски: 71; ИБИГИБИ IX/2: 32)
[15] Градот Филипи се наоѓал околу 15 – 17 км. оддалеченост од Неапол. Според новозаветната библиска традиција таму била основана првата христијанска општина на европско тло, лично од апостолот Павле. (Делата 16, 12 – 40)
[16] Поконкретно за употребата на терминот Тибериополис – Струмица како град и епископија во средновековните извори види: Стефоска 2008: 77–87.
