Веќе во средината на IX век, со воспоставувањето на тематскиот систем во Византија, процесот на христијанизација во нејзините словенизирани балкански владенија влегол во нова фаза. Тоа е периодот кога Византија постепено успеала да ја врати власта во териториите населени со Словени во географска Македонија (поранешната византиска провинција[1]). Притоа, паралелно со зацврстувањето на византиската власт над Словените се интензивирал процесот на нивната христијанизација. Тоа, меѓу другото, било условено и од фактот што поголем дел од териториите населени со Словени влегле во составот на новоформираните Солунска и Драчка, а подоцна и Стримонска Тема. Како што соопштува Јован Каменијат во еден пасус од своето дело За освојувањето на Солун, покрстувањето на Словените што живееле во околината на Солун било целосно завршено во средината на IX век (ВИИНЈ I: 268; ИБИГИБИ V: 24). На тој начин Словените постепено почнале сè повеќе да се вклучуваат во политичкиот, економскиот и во социјалниот живот на Византија.
Новонастанатата ситуација на воспоставување посилна византиска власт во склавиниите условила почеток на посериозна мисионерска дејност меѓу Словените. Токму ова ќе резултира со дејноста на светите солунски браќа Константин (Кирил) Филозоф и Методиј сред Словените во Византија, а во функција на нивна христијанизација.
Како што соопштува житијната литература[2], во средината на IX век Методиј од страна на византиската централна власт бил испратен да управува со една словенска област (Панонски легенди: 69; Сведоштва за Кирил и Методиј: 58; Македонски житија IX – XVIII век: 75). Овој податок содржан во Житието на Методиј отвора неколку прашања. Првото, секако, се однесува на убикацијата на споменатата словенска област. Притоа, за жал, во изворите не се споменува името на областа во која Методиј бил назначен да управува. Токму затоа во науката се издиференцирале неколку различни тези во врска со тоа. Според првата теза, присутна во постарата историографија, Методиј управувал со Тесалија или со некоја склавинија во близината на Солун. Според втората теза, која ја застапува А. Тахиаос, словенското кнежевство со кое управувал Методиј се наоѓало во областа Витинија (Мала Азија), во близина на манастирот Олимп. Во функција на докажување на својата теза, тој го цитира делот од Житието на Методиј каде што се соопштува дека Методиј од местото архонт во словенското кнежевство се упатил во манастирот Олимп (Tachiaos 1997: 80–85).
Според третата теза, промовирана од Ф. Дворник, С. Троицки и од Б. Панов, словенската област на Методиј се наоѓала на територијата на реката Стримон населена од Струмјаните. Како аргумент во докажувањето на оваа претпоставка се користи геополитичкото значење на споменатата област како пограничен појас на Византија и Бугарија во првата половина од IX век. Имено, од задржувањето на Струмичката Долина во голема мера зависела и безбедноста на градот Солун. Оттука и потребата за наметнување стабилна власт во споменатото подрачје.
Четвртата теза, пак, за убикацијата на словенското кнежевство на Методиј ја дава И. Стефоска, која смета дека станува збор за склавинијата на Драгувитите. Таа го аргументира ова со фактот што Византија подолг период пред назначувањето на Методиј за управник во словенската област најстабилна власт имала во склавинијата на Драгувитите. Според неа, Византија можела да испрати свој управител единствено кај Драгувитите (Стефоска 2003: 322–323).
Второто прашање во врска со дејноста на Методиј меѓу Словените се однесува на функцијата што ја извршувал. Притоа, Ф. Дворник изнесува став дека станува збор за област во ранг на архонтија и оттука смета дека Методиј извршувал функцијата архонт; идентичен став изнесува и Б. Панов. Наспроти нив, С. Троицки смета дека стримонската област во првата половина на IX век била организирана во клисура и оттука нејзиниот управник Методиј ја извршувал функцијата клисурарх.
Следното полемично прашање се однесува на датирањето на Методиевата управа во словенската област. Во врска со тоа, Ф. Дворник смета дека таа треба да се стави во временската рамка помеѓу 843 и 856 г., кога стримонската област била организирана како архонтија. На слично мислење е и Б. Панов, кој наведува дека тоа се случило по 842 година. Ние сме на мислење дека поради оскудноста на изворниот материјал, невозможно е да се утврди прецизно датирањето на Методиевата управа во словенската област. Оттука, неа ја определуваме во временската рамка од почетокот на 40-тите до средината на 50-тите години од IX век. Воедно, сметаме дека секакво прецизно споменување на конкретни години би нè одвело во непотребни шпекулации.
Наспроти управувањето на Методиј со словенската област, можеби многу поважна за нашиот предмет на проучување е мисионерската дејност на помалиот брат на Методиј, Константин (Кирил) Филозоф[3] меѓу Словените на реката Брегалница, во науката позната како Брегалничка мисија, датирана во 855/856 г. Притоа, познавачите на оваа проблематика кои не се сомневаат во историчноста на споменатата мисија ја разгледуваат во корелација со управничката дејност на Методиј кај Словените. Тие пишуваат не само за временското совпаѓање на активноста на солунските браќа сред Словените туку и за нивната заедничка цел: зацврстување на византиската власт во источните делови на византиска Македонија. Според нив, за да му помогне на постариот брат, византискиот двор му доверил на Константин мисионерска задача кај Словените во брегалничкиот регион.
Податоците за оваа прва мисионерска дејност на Константин (Кирил) Филозоф се содржани во Краткото Кирилово житие, наречено уште и Успение Кирилово, како и во апокрифното дело познато како Солунска легенда (XI/XII век). Имено, како што сведочат наводите содржани во Краткото Кирилово житие, Константин (Кирил) Филозоф, дејствувајќи како византиски мисионер меѓу Словените по текот на реката Брегалница, покрстил 54 000 луѓе. Овие податоци се идентични со оние од Солунската легенда, каде што се појаснува дека градот Равен на реката Брегалница бил местото на мисионерската дејност на Константин.
За христијанизацијата на Словените што живееле по текот на Брегалница сведочи и текстот насловен како „Законъ соудьныи людьмъ“, чиј автор се смета дека е Методиј, а е напишан за време на неговото управување во споменатата словенска област. Станува збор за текст на словенски јазик со грчко писмо настанат за потребите на војниците Словени под команда на Методиј. Меѓу другото, наведениот извор сведочи за тоа дека Словените во служба на византиската армија секојдневно биле задолжени да следат верска настава (Ганев 1959: 55; Илиевска 2004: 355).
Брегалничката мисија на Константин (Кирил) Филозоф е важна и од еден друг аспект: како почеток на словенската писменост. Имено, во науката постои теза дека токму за време на Брегалничката мисија била создадена првата словенска азбука – глаголицата. За нејзино датирање се ползува сведоштвото на Црноризец Храбар, кој пишува дека глаголицата била создадена во „6363 година од создавањето на светот“ [4] (Български старини: 446). Притоа, не се наведува местото на настанување.
Во контекст на оваа проблематика го бележиме размислувањето на повеќе научници, според кои, важна улога во создавањето на глаголицата освен Константин, има и брат му Методиј. Според нив, Методиј за време на управувањето со словенската област имал можност конкретно да се запознае со проблемите и со потребите на словенското население. Една од нив, секако, била потребата од постоење на словенска азбука која ќе соодветствува на словенските јазично–граматички карактеристики, односно ќе го одрази живиот/специфичниот изговор на словенските гласови. Освен тоа, непознавањето на грчкиот јазик бил дополнителна пречка во ширењето на христијанството меѓу Словените. Оттука, создавањето на глаголицата и посебно преведувањето на Светото писмо на старословенски јазик дале голем придонес во интензивирање на христијанизацијата.
За улогата на Методиј во составувањето на глаголицата сведочи и Пространото Климентово житие, во кое се вели дека Кирил и Методиј ја изнашле словенската азбука и превеле книги од грчки на словенски јазик (PG 126: col. 1205). Подоцна, преку Моравската мисија[5], глаголицата добила општословенски карактер.
Во контекст на тезите за историчноста на Моравската мисија, ја бележиме студијата на Б. Алексова, во која се известува за писмени знаци идентификувани на градежен материјал, најдени на локалитетите на територијата по средниот тек на реката Брегалница. Во нив таа ги препознава првите форми на глаголските букви. Воедно, Б. Алексова предлага убикација на градот Равен на локалитетот кај с. Крупиште (Алексова 1989: 170–171).
Наспроти тезите за историчноста на Брегалничката мисија, има научници кои се сомневаат во неа. Во делот што следува ќе се обидеме да го изнесеме нивното мислење. Имено, почнувајќи од средината на XX век, Краткото Кирилово житие (Успение Кирилово) и Солунската легенда се предмет на сериозни научни дискусии по прашањето за нивната веродостојност како историски извори за животот и дејноста на Константин (Кирил) Филозоф. Правејќи текстуална анализа на споменатите хагиографски текстови, Петар Илиевски изнесува став дека „покрај многубројните заемки од Пространото житие на Св. Кирил, напишано од неговите современици, Краткото Кирилово житие содржи термини и фрази кои потекнуваат од XIII – XIV век“ (Илиевски 2003: 41). Користејќи ја оваа аргументација, смета дека Краткото Кирилово житие (Успение Кирилово) не било напишано во период близок до времето на Константин (Кирил) и на Методиј. Оттука, тој целосно ја отфрла тезата дека автор на споменатиот книжевен споменик е св. Климент Охридски, ученик на солунските браќа и непосреден сведок на настаните поврзани со нивната дејност.
Во контекст на негирањето на историчноста на податоците во споменатите извори, П. Илиевски изнесува мислење дека историските факти наведени во нив очигледно биле произволно менувани со цел да ги поткрепат политичките тенденции карактеристични за XIII – XIV век, период кога биле напишани овие дела. Оттука смета дека двата текста, Краткото Кирилово житие (Успение Кирилово) и Солунската легенда, не можат да се користат како веродостојни извори за животот и дејноста на светите солунски браќа. Според него, тие одразуваат политички мотивирани тенденции од средината и од времето кога настанале. Затоа можат да бидат користени единствено како историски извор за културниот простор каде што настанале.
Во контекст на негирањето на историската веродостојност на Брегалничката мисија ќе ги наведеме и аргументите со кои се оспорува интерпретацијата на археолошките наоди од регионот на Брегалница во функција на докажување на нејзината историчност. Имено, П. Илиевски смета дека археолошкиот материјал пронајден од страна на Б. Алекова на локалитетот Кале кај Крупиште не е интерпретиран со користење на соодветна научна методологија. Правејќи споредбена графиска анализа на палеографските знаци најдени на локалитетот, Илиевски смета дека тие воопшто не упатуваат на глаголските букви. Освен тоа, тој потенцира дека тие се испишани без никаков синтаксички редослед, односно без граматички правила, што е причина за тоа да се сомнева дека станува збор за фонетски знаци од глаголското писмо во неговиот најстар облик.
Врз основа на кажаното, можеме да заклучиме дека христијанизацијата на Словените била долготраен процес, чии почетоци треба да се бараат во склавиниите кои гравитирале кон градот Солун и кон Солунско. Сепак, кон средината на IX век, кога Византија успеала да воспостави политичка власт во поголемиот дел од областите населени со Словени, се интензивирал процесот на нивната христијанизација.
Проф. д-р Драган Зајковски, Институт за национална историја – Скопје
[1] Мора да се прави разлика меѓу поранешната византиска провинција и пошироко диецеза Македонија и темата Македонија формирана помеѓу 789 и 801/802 г. во Северозападна и во делови од Источна Тракија. Главен град на темата Македонија бил Адријанопол.
[2] За различните изданија на житијната литература за животот на светите Кирил и Методиј види кај: Илиевски 2001: 115, бел. 12.
[3] За време на престојот во Рим кај папата Хадријан II (867 – 872), 50-ина дена пред својата смрт Константин Филозоф се замонашил земајќи го името Кирил. Оттука во житијната литература се сретнува и како Кирил Солунски.
[4] Постојат две гледишта околу датирањето кај Црноризец Храбар. Според првото, годината 6363 е според византиската ера и одговара на 855 г. (6363 – 5508 = 855). Според второто гледиште, станува збор за александриската ера и одговара на 870 г. (6363 – 5493 = 870).
[5] Моравската мисија е византиска мисија условена од политичките и од црковните интереси на Византија во кнежевството Велика Моравија и пошироко во Средна Европа. Повод за неа е барањето на великоморавскиот кнез Ростислав Византија да му испрати учители и црковни лица кои ќе го проповедаат христијанството и ќе практикуваат црковна богослужба на словенски јазик. Почетокот на Моравската мисија се датира во 863 г., кога Византија ги испратила браќата Константин Филозоф и Методиј заедно со група ученици во Велика Моравија. По смртта на Константин (Кирил) во Рим во 869 г., Методиј останал сам да ја раководи мисијата сè до својата смрт во 885 г.
