Јован Дебранин како Архиепископ Охридски и прв ктитор на Свештената Бигорска Обител

Реферат произнесен на Првата национална византолошка научна конференција одржана во Охрид, на 25 и 26 октомври 2018 лето Господово

Пастиру на Охрид, радувај се! Најсвештен подвижнику на Бигорската Обител, радувај се, ја основа славно за веки, Јоване преблажен, Дебарска похвало!

Величание на Свети Јован Дебранин

Распадот и конечниот крај на Самоиловото царство кон крајот на 1018 година и развојот на општествено-политичките опстојателства во периодот што следува, оставаат повеќе отворени прашања за политичката, но и за црковната историографија. Во оваа студија ќе се обидеме, врз основа на историските, литерарни и археолошки извори, да направиме еден писмен, ако не живопис, тогаш барем еден скромен сенкопис на личноста на првиот архиепископ на Охридската Архиепископија, „најблагочестивиот монах“ и „најсвет архиепископ“, Јован Дебранин, како и да фрлиме еден мал сноп светлина врз неговиот, сѐ уште голем светителски култ во Дебарско и Реканско.

За личноста на Охридскиот архиепископ Јован од историските извори се знае многу малку. Она што е познато е дека тој потекнувал од Дебарско, од селото/областа Агноандника и дека бил игумен на некој манастир во истото село/област посветен(а) на Пресветата Богомајка. Во Катологот на Бугарските архиепископи (Οἱ ἀρχιεπίσκοποι Βουλγαρίας), за него стои запишано: Ἰωάννης καὶ αὐτὸς ἐν Ἀχρίδι. οὗτος ἦν ἐκ Δεύρης χωρίου Ἁγνοανδνίκης, ἡγούμενος χρηματίσας τῆς ἐκεῖσε μονῆς τῆς θεομήτορος (Gelzer 1902: 6)[1]. Ова е единствениот запис што ни го покажува местото на потекло на архиепископот Јован. Потпирајќи се имено на ова известие, Голубински пишува: „Iоаннъ и этотъ (также имѣлъ каѳедру) въ Ахридѣ; онъ былъ изъ Девры (Дебри), области агноандникской, изъ игуменовъ тамошняго монастыря Богоматери“ (Голубинскiй 1871: 40). Нема никакво сомнение дека тука станува збор за областа на Дебар (во денешна Р . С. Македонија), не само поради писмените известија, туку и поради сѐ уште големиот култ на овој архиепископ во Дебарско и Реканско, а за кого ќе зборуваме подолу[2]. Досега малкумина се занимавале со одгатнувањето на името и местоположбата на селото/областа Ἁγνοανδνίκη. Стамат Стаматов[3] од с. Дренок, Дебарско, смета дека станува збор за погрешен превод на грчки: „А, че това е грѣшка личи ясно отъ обстоятелството, че никѫде въ деншно Дебърско не е запазено каквото и да е предание за название АГНОАНДНИКА, още повече, че произношението на това име не е свойствено на дебърския говоръ, мъчно произносимо и мѫчно запомняемо“ (Стаматовъ 1940: 18). Понатаму, Стаматов се обидува да направи свој превод на овој топоним, разделувајќи го на два дела: Агноан – дника и толкувајќи го како „неразбирам неразбираемото“. Тука станува збор за едно површно толкување, без подлабока лингвистичка анализа, така што не би можеле да го прифатиме како сериозно.

Подлабок обид да го одгатне значењето на Агноандника прави нашиот просветен деец Георги Трајчев од Прилеп[4]. „Погледнато на днешната карта на Дебьрската область“, пишува тој во извесната му Книга за Мияцитѣ, „никѫде не личи име на селище, нито на коя да е область въ тоя край съ подобно наименование, мѫчно произносимо дори, състояще се отъ редица съгласни букви. Живи още старци изъ тоя край не помнятъ да сѫ слушали отъ свои дѣди и прадѣди туй название. Ще се рече, това име е изчезнало още въ дълбоката древность отъ списъка на местната номенклатура или пъкъ е наименование произволно — административно, което може да има съвсемъ друго тълкувание и значение. По за вярване е второто предположение. Значи, Агноадникскьой не е име на село“ (Трайчевъ 1941: 12). Во својот, пак, Приносъ към историята на първия охридски архиепископ Иоаннъ отъ Дебърско, тој претполага дека „думата е гръцка и погрѣшно предадена отъ гръцката фонетика на български. Вмѣсто Агноадникскоьй, да се чете Аноанангниской, Аноангина, което въ преводъ значи: Горно гърло (Аноангино), точно както и днесъ рѣканци наричатъ ’Радишко гърло‘ или ’Горно гърло‘… Тукъ, въ тая именно живописна тѣснина (Аноангина) въ едно отъ горнитѣ селища, ще трѣбва да се търси родното мѣсто на Охридския архиепископъ Иоаннъ“ (Трайчевъ 1940: 689). Меѓутоа, иако толкувањето на Трајчев се чини логично, сепак од филолошки аспект е неоправдано. Имено, за да би можело да се изведе заклучокот дека тоа е грчки превод на словенското ’Горно грло‘, треба во грчката транслитерација наместо Ἁγνο- да стои Ἀνω-. Исто така, зборот ’ангина‘ (воспаление на грлото) е поскоро латинска одошто грчка форма (гр. ἀγγίνα) на протоиндоевропскиот корен *h₂emgʹ^h– со значење ’гушење, давење, притеснување‘ (De Vaan 2008: 42), така што многу мала би била веројатноста етимолошкото толкување на Трајчев да биде точно. При толкувањето на грчки зборови задолжително треба да се земаат предвид долгите и кратки самогласки, двогласките, како и дијакритичките знаци. Доколку погледнеме внимателно, ќе забележиме дека Ἁγνοανδνίκη започнува со знакот за остра воздишка (spiritus asper) ( ῾ ), што пак, јасно нѐ насочува на тоа дека првиот дел од сложенката доаѓа од придавката ἁγνός 3 = ’чист, непорочен, невин, чеден, свет‘. Оваа придавка во црковната терминологија често се употребува како епитет на Пречистата Дева Марија. И во последниот дел на сложенката може лесно да се воочи зборот νίκη = ’победа‘. Проблем во понатамошното расчленување прави инфиксот -ανδ-, којшто во грчкиот јазик не се среќава сврзан ни со ἁγνο-, ни со -νίκη. Тука е веројатно прашање на грешка при препишувањето/преводот од словенски јазик (пр. наместо Ἁγνοανδρίκη (Μονή?!) – ‘Пречистанско-машка Обител’), или пак, на кратенка (пр. Ἁγνοανδ(ρο)νίκη и сл.), со поголема веројатност и наклонетост кон првата опција. Архимандритот Кирил Рилски, роден битушанец, чиј прв монашки опит го стекнал во Свештениот Бигорски Манастир, му соопштува на Г. Трајчев дека според преданието, родното место на архиепископот Јован било селото Долно Косоврасти (Трайчевъ 1940: 689). Јаким Деребанов, пак, пишува дека тоа било Требиште (Деребановъ 1898)[5]. Во овој контекст ги бележиме и пишувањата на Риста Огнановиќ – Лоноски од Галичник кој во 1939 година запишал едно предание според кое Јован (или Иван) бил: „еден од 70-те ученици Св. Климентови и Наумови и да тој сам бил од село Битуше. Иконава (на Св. Јован – б.м.) ја оставил на овеја место (т.е. кај денешниот Бигорски Манстир – б.м.) и тује отпочнал зиздање“ (2004: 50-51). Секако, со оглед на временското растојание, Јован Дебранин не би можел да биде директен ученик на Светите Рамноапостоли од Охрид, но веројатно припаѓал на втората или третата генерација нивни ученици.

Освен значењето на името и местоположбата на селото/областа Агноандника, којашто најверојатно се поврзува со тамошниот манастир на Пресвета Богородица, дополнителен проблем претставува и местоположбата на самиот манастир. Во дебарското окружие има повеќе храмови посветени на Мајката Божја, но во долговековието се изгубиле податоци, документи и преданија за манастири посветени на Пресвета Богородица. Она што се сочувано е реканското предание за две древни цркви/манастири посветени на Мајката Божја: во с. Ростуше и во с. Скудриње. Имено, во своите Кратки спомени, архимандритот Кирил Рилски, којшто во 1916 година од Синодот на Егзархијата бил испратен како администратор на Дебарската епархија, пишува:

„От заобиколката на епархията видех, че селото Ростуше има голема нужда за цѫрква… Запазило се беше живо предание помежду христианското местно население, че джамията насред селото, при която беха и турските гробища, е била православна цѫрква Усп. Пр. Богородици до преди 100 години. Помаците от това села са я обѫрнали в джамия, като са развалили старото цѫрковно здание и на сѫщата основа са построили сегашната сграда… Аз приспособих тази джамия за цѫрква и на 30. август 1918 г. я обѫрнах в православна цѫрква под старото историческо название Усп. Пр. Богородици… Во това помашко с. Ростуше се е намирал стария исторически монастир „Дебѫрска Св. Богородица“, кѫдето бил игумен в 1019 г. пѫрвият Охридски Блаженейши Архиепископ Иоан Дебранин (закосено од самиот автор – б.м.), преди той да стане Охридски просветител. Архиепископ Иоан Дебранин е пѫрв Охридски Блаженейши Архиепископ подир паданието на нашето пѫрво Бѫлгарско царство под властта на Византия. Този Блаженейши Архиепископ Иоан Дебранин е убедил Византийския Император Василия Бѫлгароубийца да издаде три царски грамоти, с които се запазват всички привилегии на древния Охридски апостолски патриарши престол, които грамоти за запазени и до наше време. Тази древна цѫрква в с. Ростуше е била цѫрквата на древния исторически бѫлгарски монастир „Дебѫрска Св. Богородица“, който е сѫществувал още в пѫрвото бѫлгарско царство. Около тази древна монастирска цѫрква се намират стари скустно зидани с тухли гробници… При направянето на разкопките околу тази древна светиня, могат да се намерят много ценни архиеологически предмети от старото наше бѫлгарско царство, а може би, за целото христианство от пѫрвите векове на Балканския Полуостров. В 1908 г. един помак, който е копал основите за да си построи кѫща наблизо до тази историческа цѫрква, се открила една сводеста, много искустно направена с тухли гробница, в която се намерило едно цело никак не разложено човешко тело. Помака е мислил през нощта да хвѫрли това неразложено човешко тело в р. Радика. Но на сѫн му се явил човек, който му е казал да го не закача, защото той е жив и нищо неможе да му направи. Помака се сплашил от това сѫнно видение и е зазидал пак гробницата, както си е била, като я заровил в земята. Този разказ аз чух од християнското население в с. Ростуще…“ (Кирилл Рилски 1924: 29-31).

Интересно е да се напомене дека тоа место за кое пишува Кирил Рилски и денес се наоѓа во центарот на селото и од мештаните се нарекува Двораник, што пак, алудира на тоа дека на овој локалитет некогаш, најверојатно, се наоѓал некој дворец или кнежевски имот. Можно е храмот на Пресвета Богородица да бил дворска црква, построена за потребите на некој висок благородник од Средниот Век. Мислењето на архимандрит Кирил Рилски дека, најверојатно, Манастирот на Пресвета Богородица во кој се подвизувал и игуменувал Јован Дебранин се наоѓал во с. Ростуше, го дели и родокрајниот историограф Стамат Стаматов (Стаматовъ  1940: 30). Тома Смилјаниќ, пишувајќи за историјата и етнографијата на Мијаците, наведува дека манастирот Света Богородица во с. Ростуше „био је, по предању, велики и силан. Имао је конаке са 360 соба, а у средини је била чесма Двораник (закосено од самиот автор – б.м.), која и данас постоји. Кад се велики део Ростуша потурчио, манастир је порушен…“ (Смиљанић 1925: 33, 107). Со оглед на тоа што во посоченото дело од Т. Смиљаниќ има доста неточни фактографски податоци, пропратени со погрешно пренесени легенди и преданија за реканскиот крај, треба да бидеме претпазливи со ова негово соопштение. Ова особено ако го имаме предвид фактот што со археолошките испитувања се утврдило дека храмот на Пресвета Богородица во с. Ростуше и не бил со димензии кои би одговарале на описот на Смиљаниќ. Имено, димензиите на храмот биле со ширина 10, а должина 15 метри, но треба да се каже дека имало три различни градежни слоја, при што старите ѕидини се наоѓале во рамките на поновите (Поповић 1933/34: 192; Петровић 1950: 43, бел. 63, сл. 110). Во контекст на оваа проблематика, интересно е да се напомене дека со архим. Кирил Рилски, Стаматов и Смиљаниќ не се согласува и Трајчев. Имено, тој го наведува следново сведоштво на Апостол Христов Фрчковски, познат иконописец од Галичник, деец на Македонската револуционерна организација и извесно време околиски началник на Реканската каза:

Понатаму, Трајчев ја наведува и повелбата на Иван Кастриот од 1426 година како дополнителен показател дека во с. Ростуше никогаш немало манастир, туку само храм на Пресвета Богородица. И навистина, во повелбата на Иван Кастриот со синовите од 1426 година, упатена до манастирот Хилендар, со која му подарува имоти на оваа светогорска обител, меѓу другото, стои следново: „И приложихь село Радостоуше у съ црьквомь, сь Прѣчистомь Богородицомь яже вь томь селѣ Радостоуши, и сь селомь Трѣбиштемь“ (Новаковић 1912: 467; Мошин 1940: 177). Од овој исказ може да се заклучи дека во с. Ростуше, во правата половина на XV век, не суштествувал манастир, туку само селска црква посветена на Пречиста Богородица. Слично кажува и Риста Лоноски: „Постојит некакво преданије дека во Ростуше постојала некаква црква или манастир Успеније со големи конаци од 70 одаји. Вистина је дека таков храм постојал и дека је после претворен во жамија, а од лани на истото место имаме црква. Али при копањето не се најдени никави темели шо би покажувале да постајало нешчо друго и големо“ (2004: 50).

Од сето ова, се чини оправдан силогизмот на Трајчев дека „историческиятъ манастиръ Св. Богородица, кѫдето игуменствувалъ Иоаннъ до 1018 година и отъ кѫдето е билъ извиканъ отъ византийския императоръ Василий Българоубиецъ за пръвъ Охридски архиепископъ, е билъ въ селото Скудрине, а не въ Ростуше… Въ селото (Скудрине) на много мѣста се сочатъ развалини на стари сгради, едни отъ които се казватъ „Манастирище“ съ църква св. Богородица. Живъ е още споменътъ на помацитѣ за тяхното неотдавнашно православие, та помакинитѣ посещаватъ манастира Св. Иоанъ Бигоръ за молитви и здраве, както и за да почерпятъ вода отъ Радика, следъ големия водосветъ на Богоявление…“ (Трайчев 1940: 694, 696).

Ликвидирањето на Самоиловата држава во 1018 г. во никој случај не значел и крај на добро организираниот црковен живот на овие простори. Новост на црковно поле била појавата на Охридската Архиепископија како посебна црковна јурисдикција. Без разлика на тоа што оваа црковна творба своето преемство го влечела од Бугарската црква од времето на Борис (869/870 г., како автономна архиепископија) и на цар Петар (927, како автокефална патријаршија) (Снѣгаровъ 1924: 14-15; Κονιδάρης 1967: 17-18; Острогорски 1996: 287; Зајковски 2017: 149), сепак нема сомнение дека била ново, посебно црковно свештеноначалие, под името Архиепископија Охридска и на цела Бугарија[7], која се јавува непосредно по укинувањето на Самоиловата држава[8]. Византискиот василевс Василиј II Бугароубиецот со својата прва царска сигилија[9], снижувајќи го рангот на Охридската црква од патријаршија во архиепископија, го поставил монахот Јован Дебранин за архиепископ на Охридската архиепископија: Ἐντεῦθεν οὖν καὶ τὸν εὐλαβέστατον μοναχὸν Ἰωάννην ἀρχιεπίσκοπον Βουλγαρίας ἐκυρώσαμεν εἶναι καὶ τὰ τῇ ἀρχιεπισκοπῇ προσήκοντα παρ’ αὐτοῦ ἰθύνεσθαι (Δήμιτσας 1859: 60; Gelzer 1893: 42; Бенешевич 1911, 544; ГИБИ VI: 41; Иванов 1970: 550). Во науката сѐ уште има дебата за тоа дали Јован бил последниот бугарски патријарх, кого Василиј II го оставил како глава на црквата, но само со титула архиепископ, или пак, бил поставен од василевсот веднаш по погромот на Самоиловата држава. Уште во XIX и почеток XX век, некои истражувачи сметале дека Јован бил црковен поглавар пред триумфалното влегување на Василиј ΙΙ во Охрид (Von Lingenthal 1864: 16-17; Schlumberger 1900: 425). Тие се потпираат на глаголот ἐκυρώσαμεν, што Василиј ΙΙ го употребил во својата сигилија, укажувајќи дека тој само ја потврдил (κυρόω = ‘потврдувам’) неговата позиција[10]. Спротивно на нив размислувале Голубински (Голубинскiй 1871: 40 и бел. 68 на стр. 257) и Гелзер (Gelzer 1902: 8). Според Голубински, исто така не без основа, Јован бил земен од редот на монаштво и наново поставен за архиепископ, на местото од претходниот, Давид[11]. А „что передъ утвержденiемъ отъ императора Iоаннъ не былъ apxiепископомъ, а только монахомъ“, пишува тој, „это совершенно ясно говорится въ грамотѣ пѐрваго (εὐλαβέστατον μοναχὸν Ἰωάννην ἀρχιεπίσκοπον Βουλγαρίας ἐκυρώσαμεν εἶναι)“. Овој аргумент не го прифаќа Прокиќ, образложувајќи дека „архиепископи, који су изашли из монашког реда задржавали су и као архиепископи титулу монах, поред титутуле архиепископ. Тако, Јован Комнен, који је био охридски архиепископ у средини ΧΙΙ в., потписао се овако: ὁ ταπεινὸς μοναχὸς Ἰωάννης καὶ ἐλέῳ θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος κτλ.“ (Прокић 1911: 269 бел. 2; види и 270 бел. 1). И навистина, и во Каталогот на охридските архиепископи, освен Јован Комнин (Ἰωάννης μοναχὸς ὁ Κομνηνός), и архиепископот Јован Лампин, покрај архиепископскиот чин, го задржал и названието монах, како показаетел од каде дошол: Ἰωάννης ὁ Λαμπηνός, μοναχὸς τοῦ ὄρους τοῦ Ὀλύμπου. Исто така, освен Јован Дебарски, се споменуваат уште двајца кои претходно биле игумени на обители: Θεόδουλος, ἡγούμενος τοῦ ἁγίου Μωκίου…; Ἰωάννης ὁ Ἄοινος, ἡγούμενος τῆς μονῆς τοῦ Ἀριτζίου… (Gelzer 1902: 6-7, види и бел. 1). Меѓутоа, треба да се земе во обѕир тоа што сосема е различно дали клирикот самиот себеси се ословил како монах, или пак, некој друг му се обратил така. Во примерот со архиепископот Јован Комнин го имаме првиот случај, кога тој од христијанско смирение, самиот се нарекол ὁ ταπεινὸς μοναχὸς (смирениот монах). Кај Јован Дебранин, пак, ситуацијата е спротивна: тој се среќава како монах, не во некое свое ословување, ами во официјална царска повелба. Малку веројатно, па дури и доста чудно и невообичаено за строгиот византиски начин на титулирање, би било доколку ромејскиот василевс, во својата царска сигилија би го ословил претстојателот на некоја црковна јерархија како монах. Василиј II и кога би сакал од идеолошки и политички причини да ја избегне титулата патријарх, во најмала рака би го употребил општиот термин за највисокиот свештенички  чин – архиереј. Исто така, не треба да се занемари и атрибутот што е сврзан со определението μοναχὸν – εὐλαβέστατον (благочестивейший, најблагочестив). Досега ниеден од иследувачите не се зафатил посериозно со овој проблем. Впрочем, макар што станува збор за релативно општа придавка за укажување чест (се упатува кон: император, архимандрит, ѓакон, епископ, монах, иконом, презвитер (Hornickel 1930: 13-14[12]; Lampe 1961: 567)), сепак, спаѓа во редот на ниската црковна номенклатура и е најчесто застапена во пониската јерархија[13]. Згора на тоа, никаде на друго место не се среќава во колокација со именката μοναχός, а во значение на епископ. Така што, се чини малку веројатно императорот да го ословил Јована како најблгочестивиот монах, а да мислел на охридскиот патријарх. Веќе во својата втора царска сигилија Василиj II му се обратил на Јована како на најсвет архиепископ: Ἐπεὶ ὁ ἁγιώτατος ἀρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας ᾐτήσατο τὴν βασιλείαν ἡμῶν μετὰ τὸ ἐκθέσθαι ταύτην σιγίλλιον… (Gelzer 1893: 44). Очигледно, во оваа сигилија, издадена во месец мај 1020 година, василевсот му се обраќа со неговата официјална титула, откако претходно, со првата сигилија, го беше поставил на архиепископската позиција. Во првата сигилија, пак, тоа не беше случај, затоа што Јован сѐ уште не бил официлајно поставен за архиепископ.

Дополнителен поттик на оние истражувачи што сметаат дека Јован бил патријарх за време на Самоиловата држава, им дава т.н. Виенски кодекс на историјата на Јован Скилица (Codex Vindobonensis, hist. graec. LXXIV), во кого се наоѓаат извесен број дополнувања и поправки, коишто му се припишуваат на епископот Деволски Михаил, од почетокот на XII век[14]. Имено, според ракописот на Деволскиот владика, на двете места во Историјата на Скилица, каде што се среќава бугарскиот патријарх/архиепископ Давид, неговото име е заменето со Јован[15]. На виенскиот ракопис му поверувале повеќе историчари, прифаќајќи ја идејата дека Јован бил претходно охридски патријарх, а во 1018 година Василиј ΙΙ само ја деградирал неговата титула во архиепископ и го потврдил како глава на охридската Црква (Прокић 1911: 267-303; Пириватрић 2004: 4; Зајковски 2017: 152-153). Меѓутоа, во поглед на охридскиот архиепископ Јован, со Виенскиот ракопис не се сложуваат прилично голем број современи иследувачи на оваа проблематика (Златарски 1909: 464-479; Снѣгаровъ 1924: 31, 55, 195; Антољак 1985: 684; Белчовски 1997: 100–102; Κωνσταντίνου 2003: 125, 129; Полывянный 2010: 524). Според мислењето на Златарски, а со него се согласува и Снегаров, додавките за црковните работи во Виенскиот ракопис се направени не од Деволскиот епископ Михаил, ами од некој нејзин препишувач подоцна, кон крајот на XIII или почетокот на XIV век. Основа за тоа тој наоѓа во следниов додаток: „Императорот (Василиј II) го утврдил наново и бугарското епископство за автокефално, како што тоа било при старецот Роман (Лакапин), откако се уверил од востановувањата на императорот Јустинијан, дека тоа е Прва Јустинијана, означена од него како своја татковина, којашто тогаш за епископ го имала Кастелион“ (Prokić 1906: 35,48 и додаток 57). Според Златарски (Кой е бил български архиепископ в Охрид… 464-479) идентификувањето на Охридската Архиепископија со Јустинијана Прима е несоборлив доказ дека овој додаток е напишан во подоцнежно време од она во кое живеел Михаил Деволски, бидејќи тогаш сѐ уште не постоела теоријата за поистоветување на овие две различни црковни јерархии. Авторот на овој додаток, смета Златарски, „изтъква, че главниятъ мотивъ, който е накаралъ Василия II. да утвърди автокефалностьта на охридската архиепископия, билъ това, че той се удостовѣрилъ напълно отъ разпоредбите на Юстиниана, какво последнята е първа Юстиниана. Но преди всичко, ако да имаше у Василия II. такива убеждения, то той сигурно би отбелезалъ това въ грамотите си“. Дополнително, никогаш еден епископ, дел од Охридската Архиепископија, каков што бил епископот Михаил Деволски, не би си го нарекол своето матично свештеночалие епископство, како што стои во додатокот на виенскиот ракопис: „Императорот (Василиј II) го утврдил наново и бугарското епископство за автокефално (ἐκύρωσε… τὴν ἐπισκοπὴν Βουλγαρίας)“. Златарски смета дека препишувачот го заменил името на Давид со Јован, користејќи го веројатно Списокот на бугарските архиепископи (Du Cange) во кого го нема името на патријархот/архиепископот Давид и разбирајќи го глаголот ἐκυρώσαμεν од првата Василиева грамота во смисла дека василевсот го потврдил наново истиот архиепископ.

Кога сме веќе повторно кај старогрчкиот глагол κυρόω, сметам за потребно да појаснам дека освен ‘потврдувам’, тој има и значење: ‘озаконувам, решавам, постановувам, определувам, извршувам’, а кога е во комбинација со објект во акузатив и глагол во инфинитив – како во нашиов случај (μοναχὸν Ἰωάννην ἀρχιεπίσκοπον Βουλγαρίας ἐκυρώσαμεν εἶναι) – тој има значење: ‘одлучувам, наредувам, назначувам’ (Милев 1938: 459; Liddell-Scott-Jones 1996: 1014). Но и да е употребен овој глагол во значење ‘потврдувам’, тоа би се однесувало на официјалното императорско санкционирање на новоизбраниот архиепископ Јован, кој, како истакнат енергичен духовник и разборит пастир, бил предложен за духовен водач од локалниот Охридски синод, веднаш по падот на Самоиловото царство во 1018 година (Златарски 1909: 472; Снѣгаровъ 1924: 195).

Во таа смисла би можело да се разберат и зборовите на императорот Василиј ΙΙ од неговата втора грамота: ἐν τῇ Ἀχρίδῃ τὸν νῦν εὕρομεν ἀρχιεπίσκοπον (Gelzer 1893: 45). Не би се согласиле со мислењето на Прокиќ дека овие зборови се дополнителен доказ дека Јован бил патријарх пред доаѓањето на Василиј (Прокић 1911: 272). Всушност, грамотата раскажува како бугарскиот архиепископ (патријарх) се селел од Дристра, од едно место на друго, во Триадица, Воден и Меглен, за најпосле Охрид да стане архиепископско седиште, како што го нашол Василиј ΙΙ и одредил Охрид да има архиепископ, а за Дристра да се ракополага епископ. Зборовите ἐν τῇ Ἀχρίδῃ τὸν νῦν εὕρομεν ἀρχιεπίσκοπον поскоро се однесуваат на институцијата архиепископ, отколку на конкретна личност.

Од непосредната дејност на Архиепископот Јован, како градител во црковно-образовниот културен домен, позната е неговата љубов кон просветата и грижата за преведување од грчки на словенски јазик. Иако податоците за неговата опширна духовничка и просветна дејност се оскудни, сепак, според некои историски споменици, се гледа дека тој се одликувал со видовит дух и голема ревност кон словото Божјо. Така, во послесловието на еден препис на словенскиот превод на Житието на Свети Антониј Велики, кој потекнува од ΧΙV век, преведувачот, презвитерот Јован, пишувајќи за преводот, меѓу другото наведува дека при преведувањето тој не се надевал на својот разум, туку „оуповающе поустинижителѣ Їωана, его же Анѳониѥ житїю поревънова. Ми же милуеще церковънааго Їωана, господинаа архыепископа, їже быстъ патриархь бѹгарьсцѣи земли“. Во подоцнежен препис, пак, на споменатово Житие, во послесловието на аналогното место е запишано следново: „не на свой же разум надѣющіися, ни собою дерзнухомъ па дѣло сіе, толь велико суще, но принуждени отъ строителя церковнаго Iоанна Болгарскія земли“ (Попов 1872: 393-394). Всушност, овие искази се однесуваат токму на првиот Охридски архиепископ Јован Дебранин (Jireček 1876: 435; Витић-Недељковић 1999: 45), кој живеејќи пустиножителен живот, според преведувачот, го подражавал житието на Преподобниот Антониј Велики. Понатаму, од овие кратки извадоци може да се заклучи дека архиепископот Јован бил љубител на христијанската книжевност и нејзин ревносен поддржувач. Не ја исклучуваме можноста и лично тој да се занимавал со пишување и преведување, но за ова, се разбира, потребни се нови научни откритија (Прокић 1911: 285). Остава впечаток почитта со која преведувачот пишува за Јована: „Ми же милуеще церковънааго Їωана…“, но и неговото карактеризирање како пустиножител, со што се потврдува древното предание дека Јован Дебранин најнапред бил отшелник и како таков ја нашол Чудотворната икона на Свети Јован Крстител.

Треба да се забележи дека преведувачот прво ја наведува официјалната титула „господинаа архыепископа“, а потоа именувањето „патриархь боугарьсцѣи земли“. Според нашето гледиште, тука вероjaтно не се мисли на црковното достоинство патријарх, туку на еден вид почесно титулирање, како на сенароден родоначалник и духовен водач. Сличен пример имаме и со личноста на Свети Климент Охридски, кој од чест се нарекува архиепископ, а некаде дури и патријарх, иако во историографијата се знае дека тој никогаш не ја носел оваа титула[16], па дури и со последниот охридски патрик Арсениј. Преводот на Житието на Свети Антониј Велики, нарачан од архиепископот Јован, а за кого знаеме преку подоцнежен препис од XIV век, е првиот словенски превод на оваа црковна творба, но и прв превод на житие во словенскиот христијански свет воопшто, и како таков има големо значење од историски и книжевен аспект (Пириватрић 2004: 4). Освен Житието на Свети Антониј, архиепископот Јован го нарачал преводот и на Житието на уште еден голем пустиножител, свештеномаченикот Панкратиј епископ Тавромениски[17]. Добро забележува Ср. Пириватриќ, дека со нарачаните преводи на овие две монашки житија, архипастирот Јован тежнеел на здрави основи да го положи духовниот живот на монаштвото, но и на целата паства во новата црковна организација (Пириватрић 2004: 4).

Во дел од односната историографија постои мнение дека во периодот од 988 до 1037, кога била конечно востановена Киевската митрополија од Константинопол, Киевската црковна јерархија била во некаква зависност од Охрид. Така, архиепископот/митрополитот Јован којшто се спомнува во Чтението за стратотерпците Борис и Глеб, составено од преподобниот Нестор Летописец, Киево-печерски монах (крај на XI или поч. на XII век) и во Сказанието за истите маченици (напишано веројатно од Јаков Црноризец, крај на XI или поч. на XII век), многумина го поистоветуваат со архиепископот Јован Охридски, кој патувал во Киев за црковни работи (Приселковъ 1913: 40-51; Koch 1938: 273-84; Конески 1976: 63; Ристовски 1988: 87, 90; Чилингиров 2011: 60 и бел. 93). Во една прилика, киевскиот кнез Јарослав го повикал архиепископот Јован да го изврши со големо торжество првиот пренос на моштите на светите маченици Борис и Глеб. Потоа, на совет на архиепископот Јован, кнезот Јарослав подигнал голем и прекрасен храм посветен на Мачениците. Во продолжение ќе ги наведеме сите спомнувања на Јован во двата хагиографски текста:

Како што може да се забележи, во Чтението Јован се споменува 8 пати како архиепископ, а 2 пати како митрополит, а во Сказанието –  2 пати како архиепископ, а 7 пати како митрополит. Титулата архиепископ отвора простор за повеќе интерпретации и токму таа им дала дополнителен повод на некои истражувачи да тврдат дека тука станува збор за личноста на архиепископот Јован Охридски. Меѓутоа, поголемиот дел од современата историографија не се согласува со оваа претпоставка, бидејќи не постојат цврсти историски докази за неа (Obolensky 1957: 23; Müller 1959: 9-81; Stokes 1959: 430-442; Φειδάς 1965: 1243; Назаренко 2007: 76-77). Дополнително, титулата архиепископ не може да се поима само sensu stricto, бидејќи честопати во црковната јерархија се употребувала и почесно[18].

Во секој случај, охридскиот архиепископ Јован Дебранин ги продолжил духовните врски со Киевска Русија, започнати од неговите претходници уште во времето на царувањето на Самоил, потпомагајќи ги тамошните новопокрстени народи со мисионери и свештени книги на словенски јазик.

Светиот охридски архиепископ Јован Дебранин се упокоил во Господа најверојатно во 1037 година. Тоа го дознаваме од еден додаток во Cod. Vindob. 74., којшто воглавно се однесува на наследникот на Јован, архиепископот Леон. Во овој додаток меѓу другото се вели: Καὶ Ἰωάννου δὲ τοῦ Βουλγαρίας ἀρχιεπισκὸπου κομηθέντος ἕτερον ὁ βασιλεὺς (Μιχαὴλ ὁ Παφλαγὼν) προχειρίξεται Παφλαγονίας μὲν ὡρμημένον καὶ τῇ μεγάλῃ δὲ ἐκκλησίᾳ διαπρέψαντα καὶ τὸ τοῦ χαρτοφύλακας διακόνημα ἐν πολλποῖς ἔτεσιν διανύσαντα… οὗτος Λέων μὲν ἐκαλεῖτο (Prokić 1906: 35, додаток 58). Значи, по упокоението на архиепископот Јован, императорот Михаил IV Пафлагон го поставил за Охридски архиепископ својот сонародник од Пафлагонија, хартофилаксот на Великата Црква на Премудроста Божја, Леон. А бидејќи овој додаток е вметнат во оној дел од Историјата на Скилица, каде се говори за владеењето на Михаил IV Пафлагон и тоа за настаните во 6545 година од создавањето на светот, т.е. 1037 од Рождеството Христово, Архиепископот Јован, логично заклучува Прокиќ, се упокоил во 1037 година (Прокић 1911: 295). За неговиот наследник, архиепископот Леон, Списокот на Du Cange ни кажува: Λέων πρῶτος ἐκ Ῥωμαίων. Тоа ни е уште еден показател, покрај неговата целокупна дејност и заложбите за словенската писменост, дека Јован Дебранин бил Славјанин родом.

Охридскиот архиепископ Јован Дебранин бил ктитор на древниот и историски многу значаен Бигорски Манастир, посветен на чесниот Претеча и Крстител Господов Јован[19]. Според преданието запазено од монасите, како и според најстариот „Великій поменикъ“, кој „ωт старо на ново“ бил препишан во 1833 година, во времето на игуменот архимандрит Арсениј, од страна на монах Даниил, зограф и син на Димитар од Самарина, се кажува дека манастирот бил основан во 1020 година од монахот Јован (Деребановъ 1898; Алексиевъ 1909: 9; Милетичъ 1918: 15; Стаматовъ 1940: 33; Трайчевъ 1941: 30-31; Иванов 1970: 51). Освен во Поменикот, годината 1020 се спомнува уште и на самата чудотворна икона на Свети Јован Крстител, поточно на една плочка од сребрената кошула: С(вя)тая и чудотворная егω икона с(вя)таго Иωана Пре(д)теча ωблече ся во время смїренаго игумена архимандрита Михаила и архимандрита Харитона сω братиями. 1885. Старата икона е ҂ a҃к (= 1020). Кога К. Балабанов во почетокот на 70-те години на минатиот век го извадил сребрениот оков од иконата, открил дека на неа пишува: Поменї раба твоегω Їванъ монахъ (Балабанов 1975: 94)[20]. Исто така, на украсниот поменик, кој е во форма на триптих и стоел во светиот олтар, на жртвеникот каде што се подготвува светата проскомидија, стои напишано: „Лѣта ωтъ Хр҇^ста  ҂АѾЛД  великїй и вѣчнїй поменикъ да помнуется на всякїй день“, и веднаш потоа: „Первий ктиторъ Іванъ монахъ“[21]. Во 1973 година, во храмот на Пресвета Богородица во с. Русјаци, Македонски Брод, била пронајдена една стара штампа, изработена со техниката бакрорез (Балабанов 1975: 93-94). Таа била изработена во 1832 година од халкографот Теофил, монах до Света Гора, а по нарачка на тогашниот легендарен бигорски игумен Арсениј. На хартијата е изобразен ликот на Свети Јован Претеча, според оној на бигорската чудотворна икона, а под ликот има еден опширен текст, составен на 30 јануари 1831 година, којшто го пренесуваме во оригинал:

Всушност, овој натпис ни го потврдува зачуваното предание за доаѓањето на Божествената и чудотворна икона на Чесниот Јован Претеча и нејзиното пронаоѓање од христољубивиот монах Јован, кој изградил малечка црква и собрал многу испосници во летото од Христа 1020-то. Очигледно во традицијата архиепископот Јован Дебранин останал запаметен како Јован Монах, со оглед на неговото богато духовно искуство како монах подвижник и пустиножител. Епитетот монах содржи во себе и извесна мистика, но и уважение кон неговата света личност. А за тоа дека тој останал да биде вистински монах и монахољубив архипастир, сведочат и неговите заложби за превод на значајна монашка литература.

Од горе изложеното можеме да направиме една кратка реконструкција на животот на монахот Јован Дебранин пред тој да стане охридски архиепископ. Значи, според преданието и стариот Поменик, можеме да заклучиме дека монахот Јован, по потекло од Дебарско, во почетокот на XI век се подвизувал на планината Бистра, каде, над еден извор со слатка вода, ја пронашол чудотворната икона на Свети Јован Крстител, за која немаме никакви податоци кој, кога и каде ја насликал. Благочестивиот подвижник изградил малечка црква во којашто ја сместил иконата. Не знаеме кога точно пустиножителот Јован бил избран за игумен на манастирот на Богомајката, кој се наоѓал веројатно кај денешното село Скудриње. Но исто така, доста веројатно е тој и како игумен да се осамувал за молитва во густата шума на Бистра, според древната монашка пракса, особено за време на Великиот Пост. Тоа го сведочи и преданието запишано од Г. Трајчев, а кое се задржало во Дебарско, Река, Галичник и Бигорскиот манастир дури до средината на ΧΧ век:

Иоаннъ е основатель и на историческия манастиръ Св. Ив. Бигоръ, Рѣканско. Това личи отъ хрониката на самия манастиръ, кѫдето е казано, че (манастирътъ) е основанъ въ 1020 год., а въ 1020 год. вече Иоаннъ беше архиепископъ. Сигурно за вѣченъ споменъ на тоя му изборъ (архиепископски), основаниять манастиръ е посветенъ на Св. Йоанна Предтеча — патронъ на архиепископъ Иоанна. Въ сѫщата кондика е казано още: „ежегодно манастирските монаси и момци да посешаватъ на 14 октомврий (ст. ст) — Св. Петка с. Галичникъ, за да получатъ традиционния даръ по петь хлѣбчета отъ всека галичка кѫща за споменъ отъ времето на Иоанна, когато е живѣлъ като пустиножителъ въ пещерята и е получавалъ всѣки петъкъ по петь хлебчета“. Тази традиция следва и до день днешен, строго зачитана отъ манастирското управление (Трайчевъ 1940: 692-693).

И уште:

Во продолжение, Трјачев смета дека новоизградениот манастир, посветен на Св. Јован Крстител, бил штедро надарен со имот од самиот Василиј ΙΙ, а за тоа сведочи фактот дека најблиското село до Бигорски од левата стана на Радика е селото Јанче, чиешто име, според етнографот, доаѓа токму од името на Јован (Јанче < Јоанче < Јоан). Овие историски документи (пергаменти и др.) биле одбележани во манастирската кодика и се чувале во самиот манастир. Но, со текот на времето, кога полека настанала нова политичка констелација, некому не му одговарал споменот за величието и славата на некогашното Охридско словенско царство и црква, првите два заглавни листа од кодиката на манастирот биле откинати и уништени. Своевремно, заклучува Трајчев, можеби и првообразната кодика била уништена намерно од некои на кои не им одговарала историјата на Охридската архиепископија и на Бигорскиот манастир. Според академик Цветан Грозданов, врзувањето на постанкот на манастирот за монахот Јован и годината 1020 и од иконата и од поменикот, потекнува од многу старо време. „Според наше мислење“, заклучува тој, „постои можност бигорските монаси да поседувале постари изворни вести кои не се сочувани. Увидот врз постарите извори можел да биде извршен во времето на архиепископот Прохор (+1550) што во иднина, со поопсежни истражувања, може да доведе до нови созданија“ (Грозданов 1994: 24).

Светлејќи, значи, со добриот пример на неговото благочестие, посветеност и пастирски способности, во турбулентното време непосредно пред конечниот распад на Самоиловото царство, Јован Дебранин од охридскиот епископат и паства бил препознаен за нов духовен водач, по симнувањето на последниот бугарски патријарх Давид, кој имал стекнато лоша репутација поради учеството во заговорот за убиството на Јован Владимир (Голубинскiй 1871: 40; Златарски 1909: 472; Снѣгаровъ 1924: 31; Κωνσταντίνου 2003: 125). Кога ромејскиот цар Василиј ΙΙ конeчно ја воспоставил својата власт во покорените територии, со своја царска сигилија го поставил/потврдил Јована за „архиепископ на Бугарија“ со седиште во градот Охрид. Практично од тој момент на историската сцена се појавило едно ново црковно свештеноначалие Охридската архиепископија, која цели седум и половина века, сѐ до нејзиното укинување во 1767 година, пастирствувала со православното христијанско население на голем дел од Балканот, а во одредени периоди и со Сицилија, Јужна Италија и Венеција. Набрзо, по барање на архиепископот Јован, императорот Василиј ΙΙ издал уште две сигилии (втората била напишана во месец мај 1020 г.), со коишто на охридскиот архиепископ му ги вратил под негова јурисдикција сите епархии што претходно ги имала Бугарската патријаршија за времето на царевите Петар и Самоил[22]. Впрочем, сигилиите издадени од еден од најмоќните владатели на Ромејското царство[23], го откриваат архиепископот Јован како мошне енергичен пастир, со голема дипломатска умешност и пожртвуван родољубец. „Избирането му отъ Охридския синодъ и утвърждението му отъ императора сѫ факти, които свидѣтелствуватъ, че като игуменъ той се ползувалъ съ любовьта и довѣрието на клира и народа и се отличавалъ съ високи умствени и нравствени качества. Архиепископъ Иоанъ е билъ единъ отъ най-достойнитѣ български иерарси и охридски архиепископи“, пишува за него најзвучното името од областа на историографијата на Охридската архиепископија, академик Иван Снегаров (История на Охридската Архиепископия. Том 1…, 195). А дебарчанецот С. Стаматов, резимираjќи ги истражувањата и размислите за својот временски далечен, но просторно близок сожител, Архиепископот Јован, пишува: „Името на монастира СВ. ИОАНЪ БИГОРЪ не е ли въ връзка съ името на нашия МОНАХЪ ЙОАНА, славата на когото въ онова време, се е носила не само по цѣло Дебърско, но и по цѣла паднала подъ робство България? Ако това е така, то правдоподобно е да предполагаме, че още съвременицитѣ на Йоана Дебранинъ, сѫ оценили неговитѣ голѣми заслуги и сѫ го канонизирали за Светия! (Стаматовъ 1940: 33). Г. Трајчев, пак, го смсетува Јована, не без право, во редот на нашите велики рамноапостолни светии: „Заслугите на Иоанна, като пръвъ Охридски архиепископа сѫ толкова значителни, че той се поставя въ редовете на нашите тогавашни светители Климента, Наума и др. и би трѣбвало нашата църква, ценейки неговите заслуги, да му даде едно отъ заслуженитѣ мѣста въ йерархията на нашитѣ светители“ (Трайчевъ 1940: 693).

Впрочем, неговиот светителски лик уште од последната третина на XII век се наоѓа редум со уште неколку големи јужнословенски светии и претстојатели на катедри во словенските земји, вклучително и солунската (Светите Константин-Кирил, Методиј, Климент и Наум Охридски и др.), изборазен на фрескопис во Кириловската црква во Киев. Имено, во северната апсида, кај жртвеникот, Архиепископот Јован, кој е означен како ‘‘Иоанъ Македоньски’’, е насликан во редот на претстојателите, веднаш до Светиот Јосиф, Архиепископот Солунски (Прахов 1887:16; Дорофиенко & Редько 1980: 47; Лазарев 2000: 268-269; Пучков 2007: 170; Сарабьянов 2012: 70). Ова е само уште една потврда за тоа дека Јован Дебранин Охридски бил вброен во редот на Светиите доста рано, т.е. набрзо по негово упокојување. Во македонската историографија и историја на уметност досега не е обратено посебно внимание на оваа мошне значајна и рана претстава на првиот охридски архиепископ.

Всушност, во нашата историографија, со исклучок на академик Цветан Грозданов и проф. д-р Драган Зајковски, коишто посветиле значително внимание на нашиот прв народен патрик, досега не му е дадено соодветно место на оваа мошне знаменита личност од нашето црковно и народно минато. Иако не постои сведоштво, освен споменатата фреска во Кирловската црква, дека Јован Дебранин бил канонизаран за светија, сепак, неговиот светителски култ, кој дури и по еден цел милениум останал толку силен во мијачкиот крај, никој не може да го оспори. Освен изсвестијата на Г. Трајчев, С. Стаматов, архимандритот Кирил Рилски и Риста Лоноски за големата почит што рекнаците ја имаат кон својот далечен сонародник, за неговото сместување во редот на Светиите ни сведочи и една молитва на свештеникот кој се потпишал со иницијалот Х., кој по потекло бил веројатно од западниот крај на Македнија,  којашто била објавена во весникот на македонската емиграција во САД и Канада, Македонска трибуна, во среднината на минатиот дек, поточно во 1951 година, на ноемвриската голема задушница. Во воведот од редакцијата на весникот се вели: „Настоящата молитва се получи отъ Македония подъ сърбо-комунистическа власт…“ Самата молитва започнува: „Во имя Отца и Сина и Святаго Духа, Господи Боже Вседържителю, Творецъ на Небето и Земята, Сътвори отъ Македония една свободна държава и избави нашия народъ отъ робство“. Понатаму, авторот на молитвата ги повикува на помош за поребената Македонија: Спасителот наш Исус Христос, Неговата Пресвета Богомајка, Светите Апостоли, Светите Рамноапостоли Седмочисленици, а после нив, следниве: „Свети Иванъ Рилски, Свети Иванъ Владимиръ, Свети Иванъ Дебърски-Бигор… и всички светии, възвеличени отъ нашия народъ съ църкви и монастири въ нашата страна, помолете се за нашия вѣрующъ благочестивъ народъ, за обединението и освобождението на нашата раздѣлена и поробена Макеодния. Господи, Господи, Господи, освободи народитѣ отъ новитѣ агаряни безвѣрници комуниститѣ…“ (Македонска Трибуна, година год. 25, бр. 1290, 22 ноември 1951).

Култот на Јован Дебранин Охридски како светител е присустен, исто така и во Бугарија. Така, професорот Пламен Павлов, во својата книга Българи Светци, во коавтроство со професорот Христо Темелски, пишува: „Макар да не е канонизиран, Йоан е една от големите фигури в историята на българския народ и неговата църква“ (Павлов & Темелски 2010: 94). Сметам дека крајно време е и македонската историографија да му го посвети должното внимание на овој голем црковен деец, а нашата Црква, како наследничка на древната Охридска архиепископија, да го впиши неговото име во Диптихот на Светиите.

Во Бигорскиот Манастир култот кон Свети Јован Дебранин продолжува да живее и да се одржува. По вдахновение и инцијатива на бигорскиот старец и игумен, архимандрит Партениј, во Манастирот се изработени неколку негови претстави. Така, во храмот тој е изобразен на икона во бифората од нартекост, како држи свиток на кого на црковсловенски јазик пишува: „Крстителу Христов, ете ти создадов дом на местото каде што ми ја откри иконата твоја, ти, пак, Претечо, со своите молитви кон Господа, грижи се за него, а Архиепископијата Охридска, која ја добив, благослови ја, запазувајќи ги обете неповредени во веки“. Освен на иконата во храмот, Свети Јован Дебранин е претставен на ѕиден живопис во манастирската фијала и во големиот синодикон, како ја наоѓа чудотвораната икона на Свети Јован Крстител; потоа, на следната сцена во синодиконот – како во 1020 година, веќе како архиепископ, ја основа Бигорската Обител, а исто така во синодиконот, кај ктиторската претстава, тој е изобразен како, заедно со Свети Јован Крстител, го држат целиот манастир во рацете. На денот на главната манастирска слава, Усекновение на чесната глава на Свети Јован Претеча и Крстител, секоја година во попладневните часови се служи т.н. ктиторска вечерна, на која се пеат стихири посветени на првиот ктитор на Бигорската Обител и прв архипастир на Охридската архиепископија.

[1] Најнапред овој Каталог го издава Domino Du Cange Carolus du Fresne, Familiae augustae Byzantinae, Parisii 1680, 174-175. Диканживиот список ни е познат по два преписи: Paris, gr. 880 и Mosqu.   Syn.  286 (Тъпкова-Заимова  2000: 21) Списокот на Du Cange го пренесува и Йордан Иванов, Български старини из Македония, София 1970, 564-569. Во Paris. Gr. 880 и Mosq. Syn. Gr. 286  наместо Ἀχρίδι стои Ἀχρίδῃ што е посоодветна форма во датив, којшто следи после прилогот за место ἐν. Кај Иванов е погрешно транскрибирано во Ἀχρίδη. Опстојна анализа на Каталогот врз основа на ракописите прави: Ηλία Γ. Ευαγγέλου, «Ο Κατάλογος των Αρχιεπισκόπων Βουλγαρίας (κατά τους κώδικες Paris. Gr. 880, Mosq. Syn. Gr 286 και Τυρνάβου 18)», Σλαβική Ορθοδοξία: Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές (9ος – 15ος αι.), Θεσσαλονίκη 2015, 225 – 264.

[2] Мислењето на Марковиќ (1920: 14) дека топонимот Δεύρης се однесува не на Дебар на Дрим, ами на селото Дебрец (ден. Αναρράχη) јужно од Островското Езеро во Егејска Македонија, не е прифатено од светската наука, која востановила дека, сепак, во прашање е Дебар на Дрим. Самата традиција во дебарско-реканскиот крај го потврдува мислењето на науката.

[3] Стамат Стаматов бил офицер во бугарската војска, соученик на Г. Делчев, деец на македонската емиграција во Бугарија, долгогодишен претседател на Дебарското благотворително братство. Бил главен редактор на списанието Дебърски глас (1935 – 1943).

Би сакал тука да ја изразам својата голема благодарност до г-ѓа Јулија Карадачка-Симеонова од Националната библиотека „Св. Св. Кирил и Методий“ во Софија, до проф. д-р Драган Зајковски од Институтот за национална историја во Скопје и до историчарот г. Филип Филипов од Софија, по потекло од Река Македонска, за нивната несебична помош при собирањето на потребните материјали за составувањето на оваа статија. Добриот Бог нека им врати со небесна награда!

[4] Впрочем, Г. Трајчев презема сериозни истражувања за личноста на Јован Дебарски и неговиот култ во Реканско. Во Книга за Мияците тоj пишува: Въ битностьта ми на екзархийски училищенъ инспекторъ, вь Дебърската епархия, презъ годинитѣ 1911—1912, въ чийто райoнъ спадаше и мѣстностьта „Агноадникскьой“— днешното рѣканско, можахъ да проуча и събера най-подробно достатъчно сурови материали на самото мѣсто, по живитѣ спомени на „н а ш и и о т ъ   п а т р и к ъ“ Иоанна… (12)

[5] И до денес Бигорскиот Манастирот, чијшто ктитор е архиепископот Јован, има голем имот во с. Требиште, па дури и метох, со храм, единствен на територијата на Р. С. Македонија, посветен на Свети Ахилиј Лариски. Поради тоа, како и поради близината, Бигорски низ историјата бил нарекуван и „Требишки“ манастир.

[6] Г. Трајчев го запишал ова предание и во Книга за Мияците: „Преданието още говори, че царската рода кондисвала въ ‘Подворяне’, днешното село Скудрине. Сигурно българските велможи (дворяни и боляри), по съображения стратегически или здравословни, образували въ близката до манастиря мѣстность ‘Подворяне’ свой центъръ, гдето и по старъ обичай издигнали манастиръ на името ‘Богоматеръ’. За игуменъ на тоя манастиръ е билъ избранъ Иоанъ. Тукъ, именно, заварва нашия монахъ избора му за пръвъ архиепископъ на Охридския престолъ въ края на 1018 год., следъ погрома на Западното българско царство. Днесъ на това место е селото Скудрине…“ (Трайчевъ 1941: 13)

[7] Δελικάνης 1905: 963; Κωνσταντίνου 2003: 125. Во втората сигилија на Висилиј II стои: αὐτὴν μὲν τὴν Ἀχρίδα τὸν ἀρχιεπίκοπον ἔχειν (Gelzer 1893: 45. За сигилиите на Василиj II види бел. 9).

[8] Според Б. Прокиќ (Прокић 1911: 267) и Е. Константину (Κωνσταντίνου 2003: 129) Охридската Архиепископија се јавува веднаш по уништожението на Самоиловата држава, т.е. кон крајот на 1018. Исто и Трајчев (Трайчевъ 1940: 689), Тахиаос (Ταχιάος 2004: 459-460) и други.

[9] Првобитните три сигилии на Василиј ΙΙ со коишто се одредува јурисдикцијата и правата на Охридската архиепископија не стасале до нас, но се наоѓаат како додаток во Хрисовулата на ромејскиот василевс Михаил VIII Палеолог, којашто била издадена за потребите на Охридската Архиепископија во 1272 година и ги потврдувала правата што императорот Јустинијан Велики ѝ ги доделил на Јустинијана Прва, односно на Охрид (Κωνσταντίνου 1988: 9). Прототипот на Хрисовулата на Михаил VIII исто така е загубен, но текстот е запазен во три различни преписи и еден превод на црковнословенски јазик: 1) Кодексот од Светот Гроб (Cod. S. Sepulchri 145, 16ти век) со наслов: Ἔκθεσις περὶ τῆς ἀρχιεπισκοπῆς Ἀχρίδος καὶ περὶ τῶν ὑπὸ τοῦ Βασιλείου τοῦ Βουλγαροκτόνου δοθέντων αὐτῆ θεσπισμάτων – содржи само дел од Хрисовулата на Михаил VIII; 2) Синајскиот кодекс (Cod. Sinait. 508(976), 17ти век) го содржи целосниот текст на Хрисовулата, со наслов: Βασιλικὸν γράμμα γράφον τὰ ἱεροκύκλια τῆς ἁγιωτάτης Μεγάλης Ἐκκλησίας τῆς Α’ Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας, Σερβίας καὶ λοιπῶν (Benesevic 1965: 323, 326-327(23)); 3) Кодексот на митрополитот Герасим Арголидски (Cod. Gerasimi, 18ти век) со наслов: Βασιλείου περὶ τῆς ἀρχιεπισκοπῆς Βουλγαρίας, содржи само дел од Хрисовулата (Γ. Α. Ράλλη και Μ. Ποτλή 1855: 266) и 4) Црковнословенскиот превод (Завет Первой Юстиниянии, XV век) содржи само исечоци од Хрисовулата на Михаил VIII и со не многу прецизен превод. Во него не се споменува ни името на царот што ги дал сигилиите, ниту пак, името на архиепископот што ги примил (Селищев 1934).

[10] Von Lingenthal: “Die Novelle braucht den Ausdruck ἐκυρώσαμεν. Also hat Basilius den Erzbischoff Joannes nicht erst neu eingesetzt, sondern als Erzbischoff vorgefunden und nur bestätigt” (17, бел. 2); Schlumberger: “…aprѐs la conquѐte finale de 1018, archevѐque succédant à ce patriarche autocѐphale, fut un moine, enfant du pays, nominé Jean, celui-là même, qui avait été le dernier patriarche autocé regnant. En d’autres termes se Jean fut simplement «confirmé», la Novelle se sert de cette expression même, dans son siège“ (424-425).

[11] „Поставленъ былъ (Iоаннъ) императоромъ Василiемъ тотчасъ по завоеванiи болгарскаго царства, т.-е. въ 1019 г. При его поставленiи имpераторъ не только потвердилъ ему неприкосновенность его архiепископскаго округа въ тѣхъ предѣлахъ, которые имѣлъ послѣднiй въ минуту окончательнаго завоеванiя, но и предоставилъ было ему право возвратить себѐ все то, чѣмъ владѣла его каѳедра въ правленiе царя Петра, чтò однакожъ ему и его преемникамъ удалось не болѣе какъ только отчасти… Если импeр. Baсилiй не назначилъ Iоанна въ архiепископы, а только утвердилъ его въ этомъ caнѣ, то это должно понимать не такъ, что Iоаннъ билъ уже архiепископомъ до завоеванiя царства, а такъ, что импер. Василiй, желая поставить на мѣсто низведеннаго имъ Давида также болгарина, а не грека, не самъ выбралъ кандидата (потому что между болгарами онъ не могъ знать людей достойнихъ), а предоставилъ избрать его болгарамъ, и что потомъ этого избраннаго болгарами онъ и утвердилъ въ санѣ архiепископа (Голубинскiй 1871: 40 и бел. 68 на стр. 257).

[12] Благодарност до г.  Carsten Wolf од Универзитетската библиотека во Гисен, Германија, за тоа што во скенирана форма ми ја испрати докторската дисертација на Otto Hornickel.

[13] Во коментарите на Johann Jacob Reiske (B. 11. [565, ­₂]) за делото на Константин Порфиророден, De Ceremoniis, стои дека насловот εὐλαβέστατος спаѓал во најниските црковни степени: “Titulus εὐλαβέστατος erat minoribus gradibus ecclesiasticis proprius. Concil. VI. Act. 12. : οἱ θεοφιλέστατοι ἐπίσκοποι καὶ οἱ εὐλαβέστατοι κληρικοὶ οἱ ὑπὸ τὸν θρόνον τυγχάνοντες τῆς Ἀντιοχέων πόλεως” (C.Porphyrogenitus 1840: 638). Во современата Грчка црква εὐλαβέστατος се користи за обраќање кон ѓакон без завршено високо теолошко образование (Δίπτυχα τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, Ἀποστολικὴ Διακονίας 2005: 1154).

[14] Овој кодекс го пронашол и објавил Божидар Прокиќ: B. Prokić, Die Zusätze in der Handschrift des Johannes Skylitzes: codex Vindobonensis hist. graec. LXXI: ein Beitrag zur Geschichte des sogenannten Westbulgarischen Reiches, München, 1906.

[15] Првото спомнување е во годината 1016 кога патријархот/архиепископот се јавува како посредник во преговорите помеѓу Иван Владислав и Јован Владимир: …διὰ Δαβὶδ τοῦ ἀρχιεπισκόπου Βουλγαρίας… (Scylitza 354, 68-70; истото и кај Cedrenus ΙΙ 463, 9). Во виенскиот кодекс на соодветно место стои: …διὰ Ἰωάννου τοῦ ἀρχιερέως Βουλγαρίας… (Prokić 1906: 32, додаток 32) Второто споменување е во врска со средбата со императорот Василиј во Струмица во 1018 година, после смртта на Иван Владислав, кога патријархот/архиепископот му предал писмо на ромејскиот автократор од вдовицата на Владислав, Марија: ἄρτι δὲ τῇ Στρουμβίτζῃ προσήγγισεν ὁ βασιλεύς, καὶ ἧκεν ὁ ἀρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας Δαβὶδ μετὰ γραμμάτων Μαρίας τῆς Ἰωάννου γυναικός… (Scylitza 354, 76-77; исто и кај Cedrenus ΙΙ 467, 17-20; кај Зонара е малку поразлично опишано, но со истото значење: καὶ ἡ γυνὴ δὲ τοῦ Ἰωάννου καὶ Βλαδισθλάβου Μαρία ἔπεμψε πρὸς τὸν βασιλέα τὸν ἀρχιεπίσκοπον Βουλγαρίας Δαβὶδ μετὰ γραμμάτων… Zonaras 566, 2-4). Во виенскиот ракопис името Јован е заменето со Давид, а другото си останува исто (Prokić 1906: 32, додаток 38). Во еден од додатоците на епископот Михаил Деволски (ib. 35, додаток 56) се раскажува дека по освојувањето на Охрид, императорот Василиј ΙΙ, при триумфалното враќање во Константинопол, бил придружуван од вдовицата на Јован Владислав, царицата Марија, многубројните велможи и „архиерејот на Бугарите“ (каὶ τοῦ ἀρχιερέως Βουλγάρων). Според Прокиќ, иако името на тој архиереј не е спомнато, сепак, станува збор за патријархот Јован, кој од идеолошки причини, од страна на авторот е наречен само архиереј, бидејќи византиските историографи нерадо ја давале титулата патријарх на бугарските претстојатели (Прокић 1911: 275-276 и бел. 1 на 276; За избегнувањето на титулата патријарх од византиските хроничари види и Зајковски 2017: 151, бел. 9). Според Златарски (Кой е бил български архиепископ в Охрид… 472) и Снегаров (История на Охридската Архиепископия

т. 1… 31) се работи за произволна додавка на самиот препишувач.

[16] Види: Toni Filipovski, “The Titles of St. Clement of Ohrid”, Св. Климент Охридски в културата на Европа, БАН, София 2018, 567-570.

[17] Според К. Јиречек, преводот и на ова житие го направил извесниот Јован Презвитер, по барање на Архиепископот Јован Охридски: „Von den damals in dieser Gegend veranstalteten Übersetzungen ist bisher eine einzige bekannt. Presbyter Joannes übersetzte im Auftrage des Erzbischofs Joannes von Ochrida das Leben Antonios des Grossen von Athanasios und das Leben des hl. Pankratios“ (Jireček 1876: 435). Истото и кај Gelzer 1902: 8.

[18] За употребата на титулата архиепископ во Русија види: А. В. Назаренко „Архиепископы в Русской Церкви домонгольского времени“, Древняя Русь. Вопросы медиевистики, № 4 (62), Спб. 2015, 67 – 76.

[19] Во врска со постанокот на Бигорскиот Манастир, нашиот преродбеник Јордан Хаџи-Константинов Џинот пишува: „В Дебр соществует една велика обител, називаемая Буйгор, т.е. храм ‘Святаго Предтеча и Крестителя Йоана’, болгарски ‘хожат’ — ту има от 15 до 20 калугери, безпрестанно служи се Богу безкровная жертва. Тая обител е зидана от царя Самоила Болгарскаго…“ (Цариградски вестник, 1 јануари 1859, препчатено и во: Българин съм 1991: 129). Ваквото известие на Џинот доаѓа веројатно од раширеното мислење дека Јован Дебарски бил близок роднина на царот Самоил. За тоа пишува и Г. Трајчев: „Има лица у насъ, които допускатъ, че Иоанъ произхождалъ отъ царь Самуиловия родъ. Дори нѣкои считатъ Йоана за най-малкия братъ на Моисея, Арона, Давида и Самуила“. Но потоа заклучува: „Историята, обаче, не споменава за такова близко родство. Неоснователно е, следователно и недоказано подобно мнение“ (Трайчевъ 1941: 14-15).

Н. Ђокић во својата тенденциозна статија објавена во Вардарски зборник во 2008 година, се обидува да го релативизира постанокот на Бигорскиот Манастир и да го прикаже како српски, темелејќи ги своите заклучоци главно на делото на Ч. Марјановић, Манастир Св. Јована Бигорског (код Дебра), издадено во Белград во 1924 година. Всушност, делото на Марјановиќ има етнографско-патеписен карактер и е составено без научна апаратура, за потребите на тогашната великосрпска културна пропагандна за докажување на „српскиот карактер“ на новоосвоените територии во Македонија. Импровизациите на професорот од Скопската гимназија одат дотаму што произволно си претпоставува дека моштите од Свети Јован што се чуваат кивотот во храмот, наводно биле не на Крстителот, ами на Св. Јован Владимир, иако за нив постои писмен документ од кого се, од каде и кога се донесени.

[20] Иако К. Балабанов смета дека тоа е потписот на монахот којшто ја ретуширал старата икона, сепак, годината што стои покрај потписот, а којашто Балабанов ја прочитал како ҂ак҃а (=1021), ни укажува дека станува збор за потписот на првиот ктитор, кој секако, бил само повторен од зографот што ја ретуширал.

[21] Овој поменик до денес се чува во Бигорскиот манастир.

[22] Темелна географска анализа на епархиите и на нивниот опсег направил: Стојан Новаковић, „Охридска архиепископија у почетку ΧΙ века. Хрисовуље цара Василија ΙΙ од 1019 и 1020 год. Географска истраживања“, Глас СКА, LXXVI, други раздред, 46, Београд 1908, 1-62.

[23] За мотивите на Василиј ΙΙ при издавањето на трите царски грамоти, со кои ја санкционирал автокефалноста и опсегот на Охридската архиепископија, види повеќе кај: B. Granić “Kirchenrechtliche glossen zu den vom Kaiser Basileios II. dem Autokephal Enerzbistum von Achrida verliehenen privilegien”, Byzantion, Vol. 12, No. 1/2 (1937), 395-415. Според него, оваа постапка на византискиот цар бил мотивирана од политички причини. Имено, создавањето на една црковна јерархија, независна од Константинополската патријаршија, а потчинета единствено нему (т.е. на императорот), било средство за запазување на лојалноста кон него на една огромна словенска популација, тукушто инкорпорирана во Источната римска империја.

Користена литература

Алексиевъ Арсени, „Етнографски бѣлежки за полянитѣ, мияцитѣ и бърсяцитѣ“, Сборник за народни умотворения, наука и книжнина, кн. XXX, (одделен сепарат) София 1914.

Антољак Стјепан, Средновековна Македонија, т. I, Скопје 1985.

Балабанов Коста, „Дали е оправдано основањето на Бигорскиот манастир и сликањето на иконата посветена на Св. Јован да се поврзуваат со 1020 година? И неколку други прилози кон проучувањето на Бигорскиот манастир“, Културно наследство, VI (1975), (одделен сепарат), 93 – 114.

Белчовски Јован, Охридската архиепископија: од основањето до паѓањето на Македонија под турска власт, Скопје 1997.

Catalogus codicum manuscriptorum Graecorum qui in Monasterio Sanctae Catharinae in Monte Sina asservantur, tomus I, edidit V. Benesevic, Olms 1965.

Описание греческих рукописей монастыря св. Екатерины на Синае, т. I, ed. В. Бенешевич, Спб. 1911.

Витић-Недељковић З., „Житије светог Антонија у српској рукописној традицији“, Археографски прилози, бр. 21, Београд 1999, 37 – 131.

Голубинскiй Е., Краткій очеркъ исторіи православныхъ церквей Болгарской, Сербской и Румынской или Молдо-Валашской, Москва 1871.

Грозданов Цветан, „Архиепископот Јован од Дебраско и традицијата за основањето на Манстирот Свети Јован Бигорски“, Манастир Свети Јован Бигорски, Скопје 1994, 19 – 24.

Cedrenus Ioannis, Compendium historiarum, ed. I. Bekker, Georgius Cedrenus Ioannis Scylitzae ope, 2 vols. Corpus scriptorum historiae Byzantinae. Bonn: Weber, 1:1838; 2:1839.

Constantini Porphyrogeniti De cerimoniis aulae Byzantinae libri duo: graece et latine, ed. Johann Jacob Reiske, Immanuel Bekker, Corpus scriptorum historiae Byzantinae. Bonn: Weber 1840.

Деребановъ Яким, „Дебърский Монастиръ Св. Йоанъ Предтеча Бигорский“, Новини, бр. 34, Цариград 1898.

De Vaan Michiel, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, Leiden-Boston, 2008.

Δελικάνης Καλλίνικος, αρχιμ., αρχειοφ., Οικουμενικού θρόνου, Πατριαρχικῶν ἐγγράφων, τ. 3°^ς ἔγγραφα ἀρχιεπισκοπῆς Αχριδῶν, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1905, 767 – 1058.

Δήμιτσας Μαργαρίτης Γ., Τὰ περὶ τῆς αὐτοκεφάλου Ἀρχιεπισκοπῆς τῆς πρώτης Ἰουστινιανῆς Ἀχρίδος καὶ Βουλγαρίας, ἐν Ἀθέναις 1859.

Domino Du Cange Carolus du Fresne, Familiae augustae Byzantinae, Paris1680.

Дорофиенко И. П., Редько П. Я. „Раскрытие фресок XII в. в Кирилловской церкви Киева“, Древнерусское искусство. Монументальная живопись XI–XVII вв, ред. Ольга Подобедова, Москва 1980, 45 – 51.

Ђокић Небојша, „‘Славеносрпски’ манастир Свети Јован Бигорски до ослобођења 1912. године“, Вардарски зборник, 6, САНУ, Београд 2008, 77 – 99.

Ευαγγέλου Ηλία Γ., «Ο Κατάλογος των Αρχιεπισκόπων Βουλγαρίας (κατά τους κώδικες Paris. Gr. 880, Mosq. Syn. Gr 286 και Τυρνάβου 18)», Σλαβική Ορθοδοξία: Από τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στους ησυχαστές (9ος – 15ος αι.), Θεσσαλονίκη 2015, 225 – 264.

Gelzer Heinrich, Der Patriarchat von Achrida, Geschichte und Urkunden, Leipzig 1902.

Gelzer Heinrich, “Ungedruckte und wenig bekannte Bistümerverzeichnisse der orientalischen Kirche”, Byzantinische Zeitschrift, ΙΙ, Leipzig 1893, 22 – 72.

Granić B., “Kirchenrechtliche glossen zu den vom Kaiser Basileios II. dem Autokephal Enerzbistum von Achrida verliehenen privilegien”, Byzantion, Vol. 12, No. 1/2 (1937), 395 – 415.

Гръцки извори за българската история, т. VI, София 1965.

Житія святыхъ мучениковъ Бориса и Глѣба и службы имъ, ed. Д. И. Абрамовичъ, Петроградъ 1916.

Зајковски Драган, „Кон прашањето за првите ерарси на охридската архиепископија: помеѓу митот и историчноста“, во неговото дело: Христијанството во Македонија: Седум слова за почетоците и за етаблирањето, Скопје 2017, 147 – 162.

Златарски Н. В., „Кой е бил български архиепископ в Охрид при покоряването на България от Василий II“, Християнска мисъл, год. II, кн. VIII, София 1909, 464 – 472.

Hornickel Otto, Ehren- und Rangprädikate in den Papyrusurkunden. Ein Beitrag zum römischen und byzantinischen Titelwesen, Dissertation, Gießen 1930.

Иванов Йордан, Български старини из Македония, София 1970.

Jireček Constantin Jos., Geschichte der Bulgaren, Prag 1876.

Кирилл Рилски, Архимандрит, Кратки спомени от управлението ми на Драмската и Дебѫрската епархии от 1910 до 1920 г., София 1924.

Koch H., “Byzanz, Ochrid und Kiev 987-1037”, Kyrios, Vierteljahresschrift für Kirchen- und Geistesgeschichte Osteuropas, III (1938), 272 – 284.

Конески Блаже, „Канонизација на словенски светци во Охридската црква“, Прилози, МАНУ, Ι, 1-2, Скопје 1976, 63 – 72.

Κονιδάρης Γ., «Περὶ τὸ ζήτημα τῆς γενέσεως τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Αχριδῶν καὶ τῶν Notitiarum No 3 παρὰ Parthey», Συμβολαί εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν ἱστορίαν τῆς Ἀχρίδος, ἐν Ἀθήναις 1967, 9 – 23.

Κωνστατνίνου Ευανθία, Τα σχετικά με την Αρχιεπισκοπή Αχρίδας Σιγίλλια του Βασιλείου Β΄, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1988.

Κωνσταντίνου -Τέγου-Στεργιάδου Ευανθία, Η Αρχιεπισκοπή Πρώτης Ιουστινιανής: συμβολή στη διερεύνηση του προβλήματος, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2003.

Лазарев В. Н. Искусство Древней Руси. Мозаики и фрески, Москва 2000.

Lampe G. W. H., A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961.

Liddell H. G., Scott R. & Jones H. S., A Greek-English Lexicon, Oxford 1996.

Лоноски Огнановиќ Риста, Галичник и Мијаците, Скопје 2004.

Марјановић Чед. Манстир Св. Јована Бигорског (код Дебра), Београд 1924.

Марковић В. Православно монаштво и манастири у средњевековној Србиjи, Сремски Карловци 1920.

Милевъ Ал. et al., Старогръцко-български речникъ, София 1938.

Мошин Владимир, „Акти братског сабора манастира Хиландара“, Годишњак Филозофског факултета у Скопљу, IV, Скопје 1939/40, 171 – 203.

Müller L. Zum Problem des hierarchischen Status und der jurisdiktionellen Abhängigkeit der russischen Kirche vor 1039, (Osteuropa und der deutsche Osten: Beiträge aus Forschungsarbeiten und Vorträgen der Hochschulen des Landes Nordrhein-Westfalen. Reihe 3; Westfälische Wilhelms-Universität zu Münster. Buch 6) Köln-Braunsfeld, 1959.

Назаренко А. В. „Киевский митрополит Иоанн I“, Древняя Русь. Вопросы медиевистики, № 3 (29), Спб. 2007, 76 – 77.

Назаренко А. В. „Архиепископы в Русской Церкви домонгольского времени“, Древняя Русь. Вопросы медиевистики, № 4 (62), Спб. 2015, 67 – 76.

Новаковић Стојан, „Охридска архиепископија у почетку ΧΙ века. Хрисовуље цара Василија ΙΙ од 1019 и 1020 год. Географска истраживања“, Глас СКА, LXXVI, други раздред, 46, Београд 1908, 1 – 62.

Новаковић Стојан, Законски споменици српских држава средњег века, Београд 1912.

Obolensky Dimitri, “Byzantium, Kiev and Moscow: A Study in Ecclesiastical Relations”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 11 (1957), 21 – 78.

Острогорски Георгија, Историја Византеје, Београд [второ фоторипно издание]1996.

Павлов Пламен, Темелски Христо, Българи Светци, София 2010.

Петровић Р. Владимир, Преглед црквених споменика кроз повесницу српског народа, Београд 1950.

Пириватрић, Ср. „Бугарски патријарх и архиепископ Јован. Почеци манастирске кнјижевности у Охридској Архиепископији“, Годишник на Софийския университет „Св. Климент Охридски“, Център за славяно-византийски проучвания „Иван Дуйчев“, т. 94 (13), София 2004, 3 – 5.

Полывянный Д. И., „Иоанн I Дебрский († 1037), архиеп. Охридский“, Православная энциклопедия, т. 23, Москва 2010, 524.

Попов Андрей Николаевич, Описание рукописей и каталог книг церковной печати библиотеки А.И. Хлудова, Москва 1872.

Поповић Бранко, „Рушевине у Ростуши“, Старинар, серија III, 8-9, Београд 1933/34, 192.

Прахов А. В. „Киевские памятники византийско-русского искусства. Доклад в Имп. Московском археологическом обществе 19 и 20 декабря 1885 года“, Древности. Труды Имп. Московского археологического общества, т. 11. вып. 3, (ред. В. Е. Румянцов) Москва 1887 1 – 31.

Приселковъ М.Д., Очерки по церковно-политической исторiи Кiевской Руси X-XII в. СПб. 1913.

B. Prokić, Die Zusätze in der Handschrift des Johannes Skylitzes: codex Vindobonensis hist. graec. LXXI: ein Beitrag zur Geschichte des sogenannten Westbulgarischen Reiches, München 1906.

Прокић Божидар, „Први Охридски архиепископ Јован“, Глас Српске краљевске академија, LXXXVIII, други разред 52, Београд 1911, 267 – 303.

Пучков Андрей „«Кирилловские черновики» А. В. Прахова (декабрь 1880 — ноябрь 1881 гг.)“, Сучасні проблеми дослідження, реставрації та та збереження культурної спадщини / ІПСМ АМУ, вип. 4, Киев 2007, 153 – 294.

Ристовски Блаже, „Кон запознавањето на заемните врски и односи помеѓу Македонија и Русија во периодот од Χ до XIII век“, Охридската архиепископија и покрстувањето на Русија, Зборник по повод 1000-годишнината од покрстувањето на Русите, Скопје 82 – 94.

Сарабьянов Владимир, „Образ священства в росписях Софии Киевской. Часть II. Программа Софийского собора и древнерусские памятники XI–XII столетий“, Искусствознание 3-4/2012, 23 – 93.

Селищев А. М., „Завет Первой Юстиниянии“, Македонски Прегледъ, година IX, книга 2, София 1934, 9 – 16.

Schlumberger Gustave, L’ Épopée Byzantine, II, 1900.

Scylitzae Ioannis, Synopsis historiarum, ed. J. Thurn, Corpus fontium historiae Byzantinae 5. Series Berolinensis, Berlin: De Gruyter, 1973.

Смиљанић Тома, Мијаци, Црна Река и Мавровско поље, Београд 1925.

Снѣгаровъ, Иванъ, История на Охридската Архиепископия, т. 1, Отъ основаването ѝ до завладѣването на Балканския полуостровъ отъ турцитѣ (= История на Охридската Архиепископия, т. 1), второ фототипно издание на првообразното од 1924 г., София 1995.

Снѣгаровъ, Иванъ, История на Охридската Архиепископия-Патриаршия, т. 2, Отъ падането ѝ подъ турцитѣ до нейното унищожение (1394-1767 г.), второ фототипно издание на првообразното од 1932 г., София 1995.

Стаматовъ Стаматъ, Монахътъ Иоанъ Дебранинъ, Второ приложение на периодическо списание „Дебърски гласъ“, София 1940.

Stokes A. D., “The Status of the Russian Church, 988-1037”, The Slavonic and East European Review, Vol. 37, No. 89. London 1959, 430 – 442.

Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων των τε αγίων και πανευφήμων Αποστόλων, και των ιερών και οικουμενικών και τοπικών Συνόδων, και των κατά μέρος αγίων Πατέρων, τόμος πέμπτος, εκδοθέν υπό Γ. Α. Ράλλη και Μ. Ποτλή, εγκρίσει της Αγίας και Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, Ράλλης Γεώργιος, Ποτλής Μιχαήλ, Αθήνησιν 1855.

Ταχιάος Ἀντώνιος-Αἰμίλιος Ν., «Ἡ Ἀρχιεπισκοπή Ἀχρίδος ὡς ὑπόδειγμα ἑλληνοσλαβικῆς συμβίωσης», Χριστιανική Μακεδονία: Πελαγονία -Μια άλλη Ελλάδα, Θεσσαλονίκη -Αχρίδα, Θεσσαλονίκη 2004, 457 – 462.

Трайчевъ Георги, „Приносъ към историята на първия охридски архиепископ Иоаннъ отъ Дебърско“, Училищен преглед, книга 39, София 1940, 687 – 697.

Трайчевъ Георги, Книга за Мияцитѣ (Историско-географски очеркъ), София 1941.

Тъпкова-Заимова Василка, „Дюканжов  списък“, Palaeobulgarica/Старобългаристика, бр. 3/2000, София 2000, 21 – 49.

Filipovski Toni, “The Titles of St. Clement of Ohrid”, Св. Климент Охридски в културата на Европа, БАН, София 2018, 562 – 575.

Φειδάς Βλ. Ι., «Ἰωάννης: ὁ ἀρχιεπίσκοπος Ἀχρίδος», Θρησκευτικὴ καὶ ἠθικὴ ἐγκυκλοπαιδεία, τ. 6^ος, Αθήναι 1965, 1242 -1243.

Х. Свещеник, „Молитва за Македония“, Македонска Трибуна, година год. 25, бр. 1290, 22 ноември 1951, 1.

Чилингиров Асен, България и покръстването на Русите, София 2011.

Zachariae von Lingenthal, Karl Eduard, Beiträge zur Geschichte der bulgarischen Kirche, Mémoires de l’ Académie des Sciences de St. Pétersbourg, VII Série, Tome VIII, № 3, 1864.

Zonaras Joannes, Epitome historiarum, lib. 13–18, “Ioannis Zonarae epitomae historiarum libri xviii, vol. 3”, ed. Büttner–Wobst, T. Corpus scriptorum historiae Byzantinae, Bonn: Weber, 1897.