Зборовите литија и литанија доаѓаат од старогрчкиот глагол λιτανεύω/λίσσομαι (молам, просам/преколнувам), кој, пак, потекнува од именката λιτὴ (молба, прозба, молитва) и го означува дејството на сеопшто народно молење на благодарност кон Бога или за Божја интервенција за прекин на некое зло, како на пример епидемија, суша, земјотрес, пожар или слично.
Според ова, во црковниот јазик, литија/литанија е чинодејствието при кое со молитви и песни, преку учество на свештенството и народот, се извршува една свештена поворка (слов. „ход“), односно процесија (како што се нарекува во латинскиот црковен обред) од едно свето место, најчесто храм, до друго место, за призив на Божјата помош во време на катастрофи, или, пак, за оддавање почит на некој светител. Geoffrey Lampe, наведувајќи многу примери, појаснува дека литанијата (λιτανεία) е ход кој се вршел по разни случаи, додека, пак, литија (λιτή), според старото значење, е молитвата која се чита во текот на литаниите. На денешното значење на литија (λιτή) ќе се осврнеме подоцна во овој текст[1].
Вакви верски процесии се среќаваат најпрвин во антиката, кај незнабошците, кои ги нарекувале помпи, на пример при Панатенеите и Елевсинските мистерии, како и кај Јудеите, кои притоа го носеле Ковчегот на Заветот, во неколку прилики наведени во Стариот Завет: при освојувањето на Јерихон, сирискиот напад на Ерусалим и сл.[2] Подоцна, ова било подражавано и од христијаните, кои дури и во времето на прогоните извршувале литии, како онаа во 258 година, кога со ламбади и молитви, при учество на клирот и народот, бил извршен преносот на моштите на маченикот Кипријан до гробиштата на Макровион. Исто така, во 290 година слична литија била извршена за преносот на моштите на маченикот Бонифациј, при што клириците и народот носеле свеќи и кадилници и пееле црковни песни. Бидејќи постојат и порани сведоштва, можеме да заклучиме дека обичајот на литиите кај христијаните бил познат уште од почетокот на третиот век[3].
По завршувањето на прогоните, литиите станале почести и повелелепни и не се извршувале само ноќе, како претходно, туку и денски. Освен погребни, тие почнале да добиваат и различен карактер: за молби во време на принуда, опасност или епидемија, за пренос на свети мошти, пречек на цареви или епископи, како и за благодарност по изминувањето на неволјите.
Во византиско време се извршувале редовни литии за празниците на Чесниот Крст[4], но и вонредни, како онаа за големиот пожар во Апамија, што ја наведува Евагриј[5], при која жителите го замолиле епископот Тома да излезе со Чесното Дрво и, откако тоа било направено, пожарот запрел. Исто така, во Минологијот на Василиј е насликана литијата која се случила во времето на императорот Теодосиј Помладиот (408-450), поради големиот земјотрес во Константинопол. На оваа микрографија се гледа како на клириците им последува ѓаконот што го носи Крстот, облечен во стихар, по него следува патријархот, со непокриена глава, облечен во епитрахил и фелон, со евангелие во рацете, и императорот облечен во скапоцен сакос и со круна на главата, но со боси нозе, а по нив и целиот народ со ламбади[6]. Исто така се спомнува и литијата од 750 година, поради големиот земјотрес во Константинопол, во чиј спомен била востановена редовна литија и молби за 26 октомври, за што сведочи и денешниот минеј.
Литиите биле чест случај при воени дејствија, односно непријателски напади и опсади. Две такви литии останале како најзапаметени во историјата на Црквата. Едната е од 626 година, при тројната опсада на Константинопол од Аварите, Словените и Персијците, кога патријархот Сергиј и магистерот Бон, во отсуство на императорот Ираклиј, кој бил во борба, направиле литија со иконата на Богородица Одигитрија по ѕидините на Градот, по што непријателите, посрамени се дале во бегство. Во тоа време бил испеан и Акатистот на Пресвета Богородица.
Другата значајна литија е од 24 мај 1453 година, кога Градот бил под опсада на Османлиите. Доста е интересно да се забележи во овој случај дека молитвите на христијаните не биле услишани, а за тоа имало и еден доста страшен знак – додека траела литијата, иконата на Пресвета Богородица паднала од носилото и бил потребен доста голем напор за да биде вратена назад. Литијата била проследена со пороен дожд, град и магла, што го направило нејзиното завршување невозможно. Дополнително, како што пишува венецијанскиот лекар Николо Барбаро, кој бил очевидец на настаните, над куполата на Света Софија се појавила чудна светлина и во продолжение го напуштила Градот. Иако овој е најзнаменитиот и забележан во историјата знак, сепак такви знаци, за добар или лош исход на неволјите, биле чест случај.
Денес во Типикот на Источната православна црква постои литијата (λιτή, за разлика од λιτανεία) која е составен дел од сеноќното бдение, односно великата вечерна, и се извршува во нартексот, припратата на храмовите, со пеење на самогласните стихири (кои можат да бидат од една до десет на број) и долгите прозби кои се кажуваат од страна на ѓаконот, а се затвораат со молитвата/отпуст „Владико многумилостив“, која ја кажува свештеникот; како и литијата за покојните, која се извршува на истото место, помеѓу отпустот на утрената и читањето на првиот час. Поради литургиската употреба на просторот на припратата како место на огласените и покајниците, симболиката на оваа литија е особено значајна – таа го претставува човековиот пад од Рајот преку престапот на Адама, оддалечениот блуден син од домот на својот татко, како и слегувањето на Спасителот долу, во нашата крајност, претставено од доаѓањето на свештенослужителите[7].
Редовни литии, односно литании (λιτανεία), надвор од храмот се предвидени во Неделата на Православието (прва од Великата Четириесетница), на која се носат иконите од страна на клирот и народот, и најсвечената литија во вечерта на Пасха. Иако е отсутна во целиот византиски период, во пост-византискиот период се развива во литија со огромно значење за верниците, онаа на Плаштаницата на Велики Петок, односно по завршувањето на утрената на Велика Сабота. Во тој свештен момент, верниците со особена побожност брзаат да ја поросат Плаштаницата со мириси и цветови и да ѝ оддадат почит како на свој близок мртовец, земајќи на тој начин удел во Божествената драма на страданието. Покрај овие, постои и литијата на Светли Вторник (или друг ден од Светлата седмица), која не е пропишана од древните типици, но претставува древен обичај, како во манастирите на Света Гора Атонска, така и во други манастири и места. Оваа литија, која е придвижена од особената радост на Христовото Воскресение, е посебно торжествена и проследена со носење на свети икони и мошти, според зборовите на свети Симеон Солунски: „Изнесувајќи ги и свештените икони од храмовите, честопати ги носиме заедно со чесните крстови и најсвештените мошти на светиите, за да бидат осветени заедно со луѓето и оние нешта кои се користени од нив, домовите и улиците, водите и воздухот и земјата извалкана од нашето газење, населените градови и села, како би учествувале во божествената благодат и би го отфрлиле поморот и тлението, та да ни биде милостив воплотениот за нас и Кој зеде облик на слуга, претставен на божествените икони, како и образите на Неговите светии, кои чисто поживеаја на земјата“[8]. За познатиот догматичар Никос Мацукас, литијата претставува „знак за познавање, што открива една сокриена стварност“[9].
Современиот печатен требник предвидува да се извршуваат литии при погреби, при осветување на храм – кога се врши пренос на моштите (μεταφορά, μετακομιδή – за разлика од περιφορά, обичното носење што претпоставува враќање на истото место) од стариот во новиот храм, како и за Великиот водосвет на Богојавление. Исто така, во требникот постојат и следниве поглавја за кои е предвидена литија: последование при бездождие, последование при страв од земјотрес, последование при поморна болест и глад, последование при закана од војна и народна беда.
Во минатото, кога населението било главно земјоделско, литиите биле чест настан во селскиот живот, кога се излегувало „покрсти“ во полето и низ атарот на конкретното село, заради благослов и пазење. Денес, пак, обично се извршуваат редовни локални литии од различен обем и свеченост, по повод храмовите и други празници, како дел од празнувањето, при што се носат празничните икони, или свети мошти кои се чуваат во тие места.
Литиите задолжително се составени од носачот на Чесниот Крст, придружен со свеќи или фенери, клирот во свечени одежди и со запалени ламбади и кадилници, епископот или друг висок клирик кој го носи светото Евангелие, по што (незадолжително) следува и целиот народ. Додека се движи литијата, обично се пеат самогласни стихири или песни соодветни на празникот, додека, пак, на одредени места ѓаконот ги произнесува соодветните прозби за живите и покојните, како што се изложени во требникот. Во поново време, особено во традиционално христијанските држави, дел од литијата може да биде и оркестар кој ќе го украси торжеството со соодветни композиции, како и претставници од војската, полицијата и други државни служби и граѓански здруженија, во нивните униформи и параферналии.
Што не е литија…
Според досега изложената историја, никаде не се забележува феноменот кој ги зафаќа некои од источните христијански земји во последно време – јавните собири организирани заради некоја (најчесто политичка) благочестива или не кауза, покрај транспарентите да бидат „украсувани“ со икони и да бидат нарекувани литии. Последново претставува груба злоупотреба на богослужбениот типик и огромното предание на Православната црква, за нешта кои спаѓаат во сферата на граѓанскиот активизам и за кои постојат соодветни државни механизми, вклучувајќи го и правото на протест, особено во време кога медиумите од секој вид (за среќа или несреќа) му даваат секому можност да го изрази своето лично мислење.
Прашање за цел нов труд е дали хартиените репродукции претставуваат вистински икони, но она што е сигурно е дека Православната црква има учење за свештените икони кое е утврдено на Седмиот вселенски собор во Константинопол и тие претставуваат едни од нејзините најголеми светињи. Во тој контекст, типикот на Црквата предвидува тие да го земаат централното место во една прописна литија и да им биде оддадено соодветно почитување. Спротивно на ова, нивното користење во протести, демонстрации и профани настани од граѓанското секојдневие, претставува груба хула и грев кој повеќе им прилега на иконоборци, отколку на самонаречени иконопочитувачи, кој на крајот на краиштата ја понижува самата Црква и нејзиното свештено Предание во очите на надворешните луѓе.
Имајќи предвид дека, особено во нашето општество, протестите најчесто се искористени од една или друга политичка сила, мора да се напомне дека Црквата, или кој било нејзин дел што се обидува да го наметне своето мислење како општо или да се претстави како Црквата во полнота, не смее да игра разделувачка и поларизирачка улога. Понатаму, Црквата не смее да биде притискана од поединци преку јавни собири и демонстрации, било да се тоа клирици или лаици, за да оформи или изрази став по некое актуелно прашање, бидејќи пред сѐ, Црквата го формира и го изразува своето мнение според своето учење и догми, единствено преку соборот на епископите и своите официјални органи. Доколку, сепак, Црквата го изразила своето мнение, христијаните немаат апсолутно никаква потреба да дефилираат со тоа по улиците, туку имаат должност да ја применат препораката или наредбата во своите животи и да влијаат на позитивен начин во својата околина преку добриот пример на сопственото поведение и поведението на своите деца. На крај, но не помалку важно, Црквата им припаѓа на сите луѓе и даровите од Христовиот триумф се даваат на секого и ниеден христијанин не смее да дозволи другиот да се почувствува недобредојден во Црквата, уште помалку поради дневно-политички теми, колку и да ни изгледаат тие „богословски“, „етички“ или „животозагрозувачки“. Да не заборавиме дека Христијанството го доживеало својот најголем процут во времето на најголемиот морален пад на човештвото во сеопштата историја и успеало да преовлада не само како највисок израз на човечкиот морал, туку како единствен пат кон осветување и обожение на човековата личност – единственото вистинско и богодарувано достоинство на нашиот род.
[1] G. W. H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon, Oxford: Clarendon Press 1961.
[2] Ису. 6; 2Мак. 3, 15-20.
[3] «Λιτανεία», Θρησκευτικὴ καὶ ἠθικὴ ἐγκυκλοπαιδεία, τόμ. 8, Ἀθήναι 1966, στ. 311.
[4] в. Минеј, 1 август.
[5] Црковна историја 4, 26.
[6] За љубопитните: детето што лебди во воздухот било земено на Небото, каде што ги слушнало ангелите да пеат „Свети Боже, свети крепки, свети бесмртни, помилуј нѐ“. Откако било вратено назад на Земјата, им ја кажало оваа песна на христијаните, кои веднаш ја запеале и земјотресот престанал. Повеќе за ова во житието на архиепископот Прокло Константинополски, 20 ноември.
[7] Συμεών Θεσσαλονίκης, Περὶ τῆς θείας προσευχῆς, PG 155, 613.
[8] Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος 353.
[9] Νίκου Ματσούκα, Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία, Θεσσαλονίκη: Πουρναρά, 1992, τ. Β´, σ. 38.
