Почитувани читетели,
Пред Вас е четивото коешто како наше истражување го сочинивме со помош на неколку пријатели на Манастирот, добри познавачи на темава, со цел да дадеме историски оправдан и фактографски издржан придонес во една тема што секогаш е актуелна, а воедно и многу значајна за православниот етос воопшто.
Со почит кон Божјите свештенослужители, коишто секојдневно ја принесуваат за нас словесната и бескрвна Жртва на телото и крвта Христови, ќе пишуваме денес за една свештена тема – имено, за облеката на нашите епископи, свештеници, ѓакони и монаси. Во животот на Црквата, свештеничката облека – мантија (подрасник), елек, расо (горна мантија) и камилавка – не се само симболи на божествената благодат кои му се дадени на човек кој ги извршува преславните и божествени таинства во Црквата Христова, туку и средства за одржување и унапредување на светоста и на духовниот ред.
Затоа, важноста на свештеничката облека не треба да се потценува. Таа е средство за зајакнување на нашата почит кон Божественото, мост што го поврзува световниот со духовниот живот и постојано потсетување на светата мисија на нашите свештеници.
Свештеничката облека и изглед имаат корени кои потекнуваат уште од раните христијански времиња, па, би рекле, дури и од пред новозаветната епоха. Божествениот пророк и цар, псалмописецот Давид, свечено воскликнува дека Свештениците на Бога ќе се облечат во справедливост (Пс. 131,9), мислејќи тука, пред сѐ, на внатрешната облека од светост, но исто така и на надворешниот изглед на Божјиот свештенослужител кој произлегува од неа.
Уште во раната Црква оние кои биле посветени во трите свештени чинови: епископскиот, свештеничкиот и ѓаконскиот, биле обврзани да носат различна облека од лаиците, скромна, сериозна и смерна, со темни стишени бои. Подоцна, таквото надворешно разликување на свештениците од останатиот народ било озаконето и со свештените канони на Црквата. Така, на пример, дваесет и седмиот канон на Петто-шестиот вселенски трулски собор од 691 година, пропишува: „Никој, кој му припаѓа на клирот да не облекува неприлична облека, ни кога престојува во град, ни кога патува, туку нека носи облека која е веќе одредена за припадниците на клирот“. Сличното го предвидува и шеснаесеттиот канон на Седмиот вселенски собор од 787 година во Никеја, којшто додава дека се забранува дополнително украсување на свештеничката облека со разни додавки, везови и сл.
Значи, уште од самите почетоци на христијанската Црквата, луѓето кои биле избрани да му служат на соборот на верните во свештен чин, епископите, свештениците и ѓаконите, носеле посебна смирена и достоинствена облека, за да ја покажат својата посветеност и служба кон Бога.
Секој дел од свештеничките облеки има посебно значење, откривајќи ја нивната длабока духовна и теолошка димензија.
Мантиите и расите што ги носат епископите, свештениците, ѓаконите и монасите се симболи на посветеност, смирение, сериозност и пожртвуваност. Со оваа облека, осветена од подвизите на илјадници светии, посветениот покажува дека не се сообразува со минливата мода и со раскошот на овој свет, туку дека е облечен во божествената благодат, како посредник меѓу Бога и човекот.
1. Мантијата, или подрасникот, која е обично во црна боја, ја симболизира облеката на духовното веселие и радост, како и на свештеното достоинство, наместо голотијата и срамот, кои навлегоа во човечкиот род по непослушанието во Едем. Мантијата се нарекува и облека на правдата, затоа што под правда се подразбира секоја христијанска добродетел, па, следствено, монахот, ѓаконот, свештеникот и епископот што ја носат, треба да бидат подготвени за добродетелен живот. Црната боја ја означува тагата поради гревот, но и странствувањето за духот на овој свет. Секако и сериозноста и целомудреноста коишто треба да го красат еден Божји слуга. Подрасникот треба да биде едноставен, без особени украси, везови и сл. – нешто што се забележува во последно време – бидејќи, како што беше посочено погоре, таквото непотребно украсување не е дозволено ни од црковните канони, ни од преданието.
2. Свештеничкото расо (горна мантија) потекнува од древните плаштови – мандии, односно од долгите и широки наметки што ги носеле видни и официјални личности од царскиот двор, администрацијата, образованието и сл. Оттаму таа се раширила и меѓу епископите и свештениците. Монасите, пак, првобитно носеле мандии без отворени ракави, како симбол на тоа дека телото и рацете на Божјите слуги се покриени за дела од овој свет и дека тие се целосно во служба само за Бога. Денес расото е унифицирано за сите свештенослужители и вообичаено има долги и широки ракави коишто предизвикуваат сериозност и почит кај гледачите. Всушност, во минатото, расо со широки ракави носеле и учителите и угледните и раководни личности и во нашето општество.
3. Елекот, којшто се носи врз подрасникот, го означува духовниот штит и оклопот на верата и го покрива торзото и половината на свештеникот, повикувајќи на пристојност и смерност.
4. Камилавката, оваа свештена капа, ја симболизира духовната мудрост и божествената свест на свештеникот. Кога свештеникот ја носи камилавката, нè потсетува на призивот што го имаме сите да го развиваме нашиот ум кон Бога, да ја бараме Неговата висина, вистина, мудрост и љубов.
Денешната свештеничка капа, камилавка во цилиндричен облик (направена од чоја, картон, постава и кожа околу отворот за главата), со венец на врвот (тркалезна и кратка стреа), се одомаќинува во православната екумена уште во 17. век и нејзиното потекло е од областите на Влашка и Молдавија. Како благородничка капа, таа почнала да ги заменува дотогашните епископски и свештенички шапки коишто не биле унифицирани, постепено станувајќи официјален дел од кодексот за облекување на свештениот клир на православната Црква. Во тоа време оваа капа била сметана за господинска шапка и освен црковните великодостојници, ја носеле и видни благородници, општествени дејци и учители. Бидејќи епископите и свештениците важеле за народни дејци, добротвори и учители, станало природно и тие да ја носат оваа капа, со што таа преовладала како препознатлив и општоприфатен дел од свештеничкиот изглед во целиот православен свет, сѐ до денес. Така, црната висока камилавка со венец на врвот денес е епископска, свештеничка и ѓаконска капа во речиси сите помесни православни цркви: четирите древни патријаршии (Константинопол, Александрија, Антиохија и Ерусалим), Архиепископијата на Кипар, православните Цркви на Грција, Бугарија, Романија, Албанија, Украина, но и во унијатските цркви со источен обред, како и во некои дохалкидонски цркви. И да не заборавиме, оваа капа ги красела архиереите и презвитерите и на нашата древна Охридска Архиепископија.
Единствено епископите и свештениците во православната Црква на Русија носат поинакви капи, т.н. клобуци. Тоа се прилично високи капи, во форма на пресечен конус кој се шири оддолу нагоре. Овие клобуци биле одлика на руските болјари,
од каде што потоа, во времето кога Црквата на Русија била управувана од световните власти, биле пренесени и на епископите и на свештениците, па дури и кај монасите. Била истисната старата волнена монашка капа – скуфија, за сметка на клобуците, врз кои паната е пришивана. Руските клобуци биле наметнати и во некои цркви што биле под силно влијание на руските власти, како, на пример, во Украина и Грузија, но и таму во последно време веќе преовладуваат општоприфатените православни камилавки со стреа.
Исклучок од општоприфатената епископска, свештеничка и ѓаконска камилавка во последниот еден век гледаме и во помесната Црква на Србија. Таму како официјална свештеничка капа се вдомила тврда платнена скуфија со постава и со картон, во цилиндрична форма, слично како камилавката, но без стреа на врвот, налик на монашката волнена скуфија, својствена единствено за монашкиот ред кој на неа поставува пана. Ваквата српска модифицирана капа го заменила световниот шешир што го носеле свештениците во кралска Југославија под влијание на Австро-Унгарија, кој, пак, претходно ја заменил класичната православна камилавка. Во Србија, владиците, за да се разликуваат од свештениците, околу скуфијата ставаат светликав појас од црно муарé, што, исто така, е појава којашто во нашите услови била особено оприсутнета од отоманската практика – имено, појасот, како и самата капа што доаѓа од фесот, ја означувале судско-цивилната власт на епископот во неговиот милет, исто како чалмата на оџата. Меѓутоа, последниве децении и во православна Србија се забележува пораст на употребата на вообичаените општоприфатени камилавки со стреа кај свештениот клир, односно нивно повторно враќање.
Честа и распространета појава е носењето на неофицијалната мека монашка скуфија (секојдневна мека монашка капа од лесна ткаенина, за извршување на работните активности) од страна на владици и свештеници. Треба веднаш да се напомене дека оваа пракса не претставува нешто погрешно, но ќе нагласиме дека таа капа не е предвидена за богослужби и за официјални појавувања во јавноста, туку е лесна капа за извршување на секојдневните работи. Впрочем, бидејќи според црковното предание, монасите и свештениците постојано носеле капа, при исполнувањето на физичките работи носеле лесна штофена покривка на главата, за да не ги валкаат и упропастуваат тврдите волнени капи.
Сепак, треба да се знае дека скуфијата не е достоинствена капа за на богослужба и за официјални појавувања на свештеникот.
Нешто поразличен вид е т.н. „романска“ скуфија, цилиндрична платнена капа со тврда постава и со два засеци, којашто е прилично распространета ширум Православието, но повторно како неофицијална свештеничка капа, којашто има практична примена во секојдневието, но не и конкретно својство на свештеничка капа во богослужението и воопшто во свештеничката официјална служба. Посебен вид скуфија е и т.н. „руска“ скуфија, мека капа од ткаенина во крстовидна форма одозгора, исто така, за неофицијална секојдневна намена.
Камилавката со стреа е официјално свештено обележје на епископите, свештениците, ѓаконите, игумените и јеромонасите коишто се во служба на Митрополијата (протосингели, свештенопроповедници, парохиски свештенослужители). На некои места постоел обичај владичката камилавка да е нешто повисока од свештеничката.
Сето претходно укажува на фактот дека во православниот свет, како и во нашето потесно опкружување, не постои облик на камилавка што не е измислен или што не се носи паралелно со другите, условно наречени, модели. Тоа укажува на слободата на избор што се дозволува, што, впрочем, е и одлика на духовното живеење во верата – слободата што води кон вистината, во случајот кон благолепие и кон почитување на преданието. Унифицирањето, пак, на овие работи, исто така, е особено полезна работа, којашто треба да го следи сеопштото унифицирање, втемелено врз веќе воспоставената традиција, но и оправданиот избор, а не тенденцијата да се создаваат локални преданија само поради потребата за засебност и разликување, кои често се мотивирани од болеста на етнофилетизмот, од што потекнува погрешното и дури несоодветно именување на свештеничките капи со национални имиња.
5. Кукул или пана (епанокалимавко). Владиците и јеромонасите (монасите кои се во свештенички чин, тука спаѓаат и архимандритите) за време на богослужбите и на некои официјални настани носат и пана (епанокалимавко) врз камилавката, како показател дека произлегуваат од монашкиот ред. Паната е, всушност, монашкиот кукул, кој го симболизира незлобието и надежта за спасение во кои се обвиткува главата, како осенување на Божјата благодатта, но и воздигнување на умот преку смирението и созерцанието, како и Божјата заштита и грижа за главата со сите сетила. За разлика од монасите, владиците и јеромонасите во служба на Митрополијата, можат да носат пана којашто е врзана за камилавката, додека кај монасите паната е само наметната врз волнената капа.
Се разбира, во некои Цркви и владиците и архимандритите ја носат паната наметната врз камилавката, без врзување.
Монасите во манастирите носат карактеристична монашка капа, тврда скуфија од пресирана волна, во цилиндричен облик без стреа и со неа се разликуваат од свештениците. За време на богослужбите и на задолжителните трпези, врз тврдата скуфија монасите носат и пана (кукул). Игуменот на еден манастир може да носи камилавка со стреа, како симбол на неговото достоинство. Ваквата појава е вообичаена во Романија и во Молдавија, но се среќава и на други места. За разлика од игуменот, сите други монаси носат само скуфија.
Носењето свештеничка облека не е само еден формален чин, туку духовна потреба и јасен показател за посветеноста на свештеникот. Неспорно е дека епископите, свештениците и ѓаконите, облечени во соодветната за нив облека, претставуваат олицетворение на светоста и божественото присуство меѓу нас и зрачат и по духовната и по телесната физиономија со благодатта на чинот којшто го носат. На тој начин тие ни сведочат и нѐ повикуваат на подлабока почит и љубов, како кон Бога, така и кон свештениот клир на Црквата. Оти, расото и камилавката покажуваат духовно благолепие, достоинство и господство.
Затоа, ги повикуваме сите верни да ги поддржиме нашите свештеници со нашите молитви и љубов, препознавајќи ја нивната света мисија и почитувајќи ги светите симболи што ги носат. Тоа е служба која ги обединува Небото и Земјата, Божественото и човечкото. Во прегратката на православната вера, свештеничката облека не само што го краси изгледот на свештеникот, туку придонесува и за истакнување на нашата чиста и вистинита вера, како што е формулирана преку свештените канони и светоотечките уредби. Благослов, благолепие, но и проповед е по улиците на нашите градови, впрочем, секаде низ нашето секојдневие, да гледаме и сретнуваме свештенослужители кои ги носат облеките пропишани со преданието на Црквата. Тоа ќе значи можност за верниот народ да земе благослов, да побара совет, да испроси утеха, без специјално за тоа да оди во храмот, но и само со едноставното гледање, да се насити духовно од благолепието на Христовиот служител. За свештенослужителот, пак, искреното опстојување во преданието значи постојана ревност во подвигот, што несомнено ќе вроди со благодатни дарови од Бога. Во крајна мера означува одговорност кон чинот, кој доброволно сме го зеле на себе и кон традицијата, со чие почитување и во чие опстојување правиме да го оприсутнуваме постојано сето досегашно искуство на поколенија свештеници и монаси.
Нашата традиција е полна со примери на свети и почитувани свештеници кои со гордост и љубов ја носеле свештеничката облека и преку неа ја истакнувале важноста на надворешната и внатрешната хармонија, на смирението и на светоста.
Накрај, сакаме да разјасниме дека со ова наше истражување и објаснување воопшто не тежнееме кон убедување или – да не даде Бог! – да разгневиме некого, зашто и самите сме согласни со логичкиот заклучок на народната мисла дека облеките не го прават свештеникот. Но повеќе, пак, сме согласни со тоа дека почитувањето на преданијата значи „добро стоење“ во верата и дека Бог го благословува таквото дело со Своите обилни благослови. Нашата намера е благочестива и во услови на демократско живеење, каде што разменувањето на мислења и аргументи е полезено и добредојдено, сакаме да придонесеме со ставот дека возобновувањата на преданијата треба да биде во согласност со наследството и поредокот, како и да биде во духот на соборното единство, изразено дури и во малите и помалку важни нешта.
