(Седми дел)
Смирение
Во целосна спротивност на гордоста стои смирението. Како што гордоста е извор на сите пороци, така смирението е мајка на сите добродетели. Свети Јован Златоуст смирението го нарекува основа на која „без опасност може да се изгради се друго“ што е добро и спасително. „Спротивно, ако таа основа недостасува, макар што некој во својот живот се возвишил и до небото, сето тоа ќе се сруши и ќе има лош крај“.
Човекот е создаден за смирение, а не за гордост. Длабокото и вистинско себепознавање може да не убеди во тоа. Сите прилики на човечкиот живот, Бог ги наредил така да тие ни служат за смирување, а не за гордеење. Погледајте, на пример, колку е беспомошен човекот кога ќе се роди! Колку труд се вложува за неговото одгледување и воспитување! Кое животно, прашува свети Тихон Задонски, има потреба од толку многу грижи, додека порасне, како што има човекот? „Многу животни веднаш по своето раѓање сами си доставуваат храна, а човекот колку време е носен, облекуван од туѓи раце, хранет, затоплуван и чуван со туѓи напори!“ На друго место, пак, истиот светител вели: „Ние се раѓаме голи и со плачење; живееме во бедност, напасти и гревови; умираме со страв, бојазливост и воздишки; не погребуваат во земјата и сами се претвораме во земја“. А свети Симеон Нов Богослов, претставувајќи ја несреќната состојба на човекот, вели дека целиот живот на човекот „е борба со смртта, а во својата внатрешност тој уште пред смртта го носи тоа, кое е смрдеа и нечистотија…“ „Што може да се најде понеразумно од човекот, кој, бидејќи целиот покриен со зараза, се гордее само затоа што носи светли и позлатени алишта…?“
Токму така, себепознавањето не води, според сведоштвата на сите свети Отци, кон смирение. „Биди така смирен, вели свети Димитриј Ростовски, како што си создаден смирено од Бога!“ И во дополнување ги цитира зборовите на светиот апостол Павле: „Што имаш што не си добил? А штом си примил, зошто се фалиш, како да не си примил?“ (1. Кор. 4, 7).
Смирението, кое што се родило од себепознавањето, не ја угнетува и не ја потиска душата, туку ја поттикнува кон умилност и благодарност, зашто и Бог е така добар кон нас, немоќните и бедни Негови творби. Смирението не е некаква безнадежна сталоженост, малодушно себеобезличување, туку торжествен полет кон вечноста. Смирението е светол пат кон рајот, извор на бескрајни радости, достигнување на божественото совршенство и наполнување на празниот човечки живот со небесна убавина и смисла. Со Божја помош, под раководството на светите Отци, ќе се потрудиме во следните редови да го разоткриеме тоа.
Нема поубава добродетел од смирението. Тоа е извор на сите благослови, корен на сите добрини, мајка на сите добродетели. И покрај сите тие свои високи квалитети, тоа се сокрива, слично на пријатниот мирис на босилокот, во убавите гранки на другите добродетели, како тоа ништо да не претставува и како никакви заслуги да нема. Ако гордоста е слична на високите, голи и бесплодни планински карпи, тогаш смирението е како тивка цветна градина, или како рамна и плодна нива, која се простира надалеку низ низината. По височините ништо не се раѓа. Таму има вечен мраз. Во долините зреат слатките плодови и житните растенија. Свети Јован Златоуст, гордите луѓе ги споредува со високите и голи врвови, а смирените со длабоките низини, а, пак, Божјата благодат – со водата. Како што водата тече надолу, ги избегнува високите ридови и бара да се излее таму, каде што е најниско, така и Божјата благодат ги одбегнува горделивите и се излива над смирените души. Смирението е благодатен зрак кој доаѓа од рајот. А какви небесни измени се случуваат во душата, кога во неа ќе навлезе зракот на благодатта. Ако душат дотогаш била потопена во мракот на гревовната ноќ, таа се рабудува, светлината ја облева. И во таа светлина смирениот човек почнува да ги гледа своите гревови и тогаш се засукува да ги очисти, бидејќи пред да дојде таа благодатна светлина тој мислел дека дотогаш во него се е во целосен ред. Тоа е многу природно: само при божественото озарение човекот може да ја види целата своја грешност. Во темната соба не може да се види дека воздухот е исполнет со прашина, туку мислиме дека е чист и свеж. Но, кога сончевиот зрак ќе навлече во собата, одеднаш се гледа колку прашина лета низ воздухот. Така и смирението постанува причина за да може човекот да ја види својата бедност и да се заангажира за своето исправување. Смирението го чисти срцето од рачните пороци и ја украсува душата со цветот на божествените добродетели. Така тоа полека-полека ги раѓа сите добрини, откако самото ќе остане во сенка, зашто такво е неговото својство – да не се покажува, да не трпи човечки прославувања. Тоа е како корењето на дрвото – однадвор дава чудесни плодови, но самото останува скриено длабоко во бедрата на земјата. Ако корењето излезат над земјата за да бидат видени, повеќе нема да има плодови и целото дрво ќе се исуши. Така е и со смирението. Ако тоа почне да се покажува, добродетелите ќе исчезнат и човекот духовно ќе погине.
Еден од првите квалитети на смирението е кротоста. Вистински смирениот човек е кроток не само тогаш, кога сите се внимателни и исполнети со љубов кон него, но и тогаш, кога го хулат и бесчестат. Тој не се возмутува, не се гневи, туку се поднесува смирено. Смирениот не може да не биде кроток, зашто го успокојува Божјата благодат. која во него почива. Се вели дека морето, кое постојано е немирно и се бранува, се смирува тогаш кога над него ќе падне густа магла. Истото се случува и со човечката беспокојна душа, кога над неа ќе слезе благодатта на Светиот Дух. А таква душа е токму смирената. Метежите, бурите, тревогите се дела на гордите души. Свети Јован Лествичник вели: „Во кротките срца почива Бог; а беспокојната душа е живеалиште на ѓаволот“. Бог ги сака смирените; ним им се открива и ним им зборува! Во Стариот Завет Он вели: „Еве на кого ќе погледнам: на смирениот и паднатиот со дух и на оној што трепери пред Моето Слово“ (Иса. 66,2).
Смирениот човек постојано ги согледува своите недостатоци. Тој никогаш и никого не осудува, не се загледува во туѓите гревови, не знае да се потсмева, самиот се смета за најлош од сите. Тој е послушен и покорен кон секого. Со радост им служи на сите. Не љубомори кога на другите им укажуваат почести, не завидува на туѓа слава, зашто самиот за себе не бара земни богатства. Неговиот поглед е вперен кон небото. Тој се стреми да угоди на Бога и од Него очекува милост во денот на Страшниот Суд. Смирениот кога го презираат поднесува достоинствено и искрено мисли дека тоа го заслужува. Со подлите луѓе тој се однесува кротко, простодушно и љубезно, зашто во своето смирение има чудна кротост. А кротката душа, по зборовите на свети Јован Лествичник, е „престол на простосрдечноста“. Во смирениот човек не се појавуваат зли помисли. Дури и да се појават, тие набрзина се прогонуваат. Лукавоста е непозната за смирениот, тој не се преправа дека е добропосакувач, зашто навистина е таков. Тој не бара корист за себе преку ласкања и подлости, зашто нема потреба од нив. Тој ги презира пофалбите и се радува на понижувањата, зашто сака да биде следбеник на Господа Исуса Христа, Кој заради нашето спасение бескрајно „Сам Себе се понизи, откако зеде обличје на слуга и се изедначи со луѓето; и по вид се покажа како човек; Сам се смири, откако стана послушен дури до самата смрт, и тоа смрт на крст“ (Фил. 0 2, 7-8). Смирениот не сака да биде понизок од својот учител. Ако Божјиот Син на Тајната Вечера стана, ја префрли наметката, ги засука ракавите и почна да ги мие нозете на учениците, и смирениот е подготвен на сите да им служи како роб, без да гледа тука некаква заслуга. Зашто тој ги помни поуките на Спасителот: „Ако, пак, Јас Господ и Учител, ви ги измив нозете, тогаш и вие сте должни еден на друг да ги миете нозете. Затоа ви дадов пример да правите и вие така, како што ви направив Јас“ (Јован 13,14-15).
Смирениот се плаши од пофалбите во кои се скриени многу опасности за душата! Тој ги бара длабочините на понижувањето и таму се чувствува добро. Смирениот не зборува многу, не тежнее да ја покаже својата мудрост, но кротко молчи и кротко одговара. „Почетокот на смирението, вели свети Јован Лествичник, е зауздувањето на устата и желбата да бидеме понижени. Средината се состои во пресекувањето на сите мисли кои поттикнуваат кон славољубие, а крајот (ако таа бездна воопшто може да има крај) е кога некој не се срами да го носи пред луѓето сето она што служи за наше обесчестување“.
Смирениот за ништо не пројавува незадоволство: ако го фалат, тој не ја насочува пофалбата кон себе, зашто чувствува дека таа е ништо. Ако за него зборуваат лошо, тој се смета за уште полош и во своето срце си вели: “Тие не ме познаваат, инаку уште полошо би зборувале за мене”. Ако го клеветат и осудуваат, тој не се оправдува и обеспокојува, зашто мисли на Божјиот Суд, на кој праведно ќе бидат судени не само делата, туку и помислите на човекот. Длабоко мудрите светители, кои се издигнале на врвот на совршенството благодарение на смирението, никогаш не се гневеле против оние што ги навредуваат. Напротив, тие во нивното лице гледале свои благодетели и затоа во своите души ги сакале и за нив се молеле. Тие не тежнееле кон никакви темни цели, не се плашеле дека ќе изгубат престиж, па затоа, и кога биле хулени – трпеле, очекувајќи оправдување од Бога. Ние, обично, страшно се возбудуваме кога ќе не наклеветат, зашто го цениме мислењето на одделни луѓе за нас. бидејќи со нив сме ги поврзале сите наши интереси.
Свети Серафим Саровски, кој самиот смирено слегол во длабочините на смирението, не поучува да не се противиме кога ќе не навредуваат: „А ако е невозможно да не се бунтуваме, тогаш барем да го воздржуваме својот јазик по зборовите на Псалмопејачот: ’се возбудив и не можев да говорам’ “ (Псал. 76, 4). Како пример на големо безгневие и смирение, свети Серафим ни го посочува светиот Григориј Чудотворец. Еднаш на јавно место некоја блудница почнала да ја бара од него наградата за гревот, кој божем тој го извршил со неа. Без да се разгневи, тој кротко му рекол на еден од своите пријатели: “Дај и ги веднаш парите, кои таа ги бара!” Веднаш штом ја примила неправедната награда, жената се исполнила со зол дух. А светителот, враќајќи на злото со добро, со молитви го изгонил бесот од неа.
Прекрасен пример на длабоко смирение наоѓаме и во животот на светиот Спиридон Тримифунтски. Иако тој бил владика и од сите почитуван како голем праведник и чудотворец, свети Спиридон живеел многу скромно и се облекувал многу просто. Еднаш, по покана на царот, тој влегол во царскиот дворец. Еден од слугите, кој бил во палатата, бидејќи си мислел дека тој е некој прост и беден калуѓер, започнал да се подигрува со него и не го пуштал внатре, па дури и го удрил по образот. Свети Спиридон, исполнет со незлобивост, го свртил и другиот образ. Сите светители се одликувале со такво длабоко смирение. Тие биле незлобиви како гулаби и само во еден случај се гневеле со свет гнев – кога ќе се сретнеле со непоправливи горделивци и со нивните побратими – еретиците. Свети Јован Лествичник дава прекрасна дефиниција: „Во смиреномудрието нема ни најмала трага од омразата, ни најмал отпадок од непокорноста, освен кога се однесува до верата“. И смирените можат да пламнат од ревност, но само тогаш кога треба да се заштитува богатството на Православната вера. Со тоа особено јасно се докажува дека смирението не е некаква безлична пасивност, туку длабочина, во која, како во водите во океанот, се собираат големи сили за борба против најсилните непријатели на човекот и неговото спасение – демоните и пороците внатре во нас, и со еретиците, тие видливи демони, надвор од нас. Тие многуобразни квалитети на смирението особено јасно се истакнуваат во примерот кој следува.
Во некој манастир живеел еден свет старец по име Агатон, кој бил прочуен со своите добродетели – смирение и трпение. Еднаш го посетиле некои браќа, кои одлучиле да го испитуваат. Тие му рекле: “Отче, многу- мина зборуваат за тебе дека си клеветник и дека постојано ги осудуваш другите”. Старецот се замислил во себе и си рекол: “Зарем никогаш не сум осудил некого од своите браќа, барем во своите помисли?”, па им одговорил: “Вистина е, јас сум клеветник и осудувам!” “Освен тоа, ти си бил и блудник!” – продолжиле браќата. Свети Агатон се потсетил на Господовите зборови: Секој што ќе погледне на жена со желба, тој веќе извршил прељуба со неа во своето срце” (Матеј 5, 28) и смирено им признал: “Вистина е, и блудник сум”. Тогаш браќата почнале да редат разни гревови со кои го обвинувале свети Агатон, а тој во сето тоа навистина се наоѓал виновен. На крајот тие му рекле: “Нема да го скриеме од тебе и тоа, дека мнозина тебе те мислат за еретик!” Тогаш смирените очи на старецот светнале од божествена ревност и тој со издигната рака нагоре рекол:
“Не! Жив е Бог! Он ми е сведок дека не сум еретик!” Браќата кои го посетиле се зачудиле на таквиот неочекуван енергичен одговор и го замолиле старецот да им објасни зошто тој се согласувал со сите претходни обвинувања, а последното обвинување така решително го отфрлил. Тогаш свети Агатон им рекол: „Првите обвинувувања за гревовите јас ги примив за да стекнам смирение и за да немате за мене високо мислење, а последното го отфрлив, зашто ереста е отуѓување од Бога. А јас свето ја пазам верата, за да не загинам заедно со еретиците!“
Сите оние свети Отци, кои бестрашно се бореле со непријателите на Православието, не престанувале во своите срца да бидат бескрајно смирени. И светите маченици, кои храбро го исповедале Христовото име, бестрашно потсмевајќи се на безумството на своите мачители – идолопоклоници, длабоко во својата душа го имале скриено смиреното сознание дека и тие се грешници. Од сето тоа се гледа дека и смирението може да биде со борбени квалитети, меѓутоа, и во стихијноста на својата света ревност по Божјата слава, тоа не се случува одеднаш, надмено, туку ја запазува својата скромност, зашто знае, дека што и да има, тоа е Божји дар кој може да биде загубен, ако човекот се возгордее со него.
Горделивците секогаш завршуваат катастрофално. Оној, кој се искачил на врвот од тополата, тој бездруго ќе падне и ќе ја скрши својата глава. А смирението никогаш не паѓа. Па, каде може да падне? Тоа се понижува пониско и од земјата! Гордоста е како меур од сапун – се надува и високо лета, но само за еден миг може да пукне и исчезнува. А смирението е како благословено дрво – колку подлабоки корења пушта во земјата, толку повисоко и побезопасно расте. Како што над гордите се истура Божјото проклетство: „Секој, кој се превознесува, ќе биде понизен“, така и над смирените се исполнува Божјиот благослов: „а кој се смирува, ќе биде воздигнат“.
(Продолжува…)
Извадок од книгата: Архимандрит Серафим, Гордост и смирение, Брегалничка епархија, Штип 1995, 36-43
