Обраќањето на Епископот хераклејски г. Климент на трибината „Како да се радуваме во време на кризи“, која се одржа на 30. 09. 2022 година во Скопје.
Почитуван директоре на КОВЗРГ г-дин Даријан Сотировски,
Уважени претставници на црквите, верските заедници и религиозните групи,
Драги пријатели,
Браќа и сестри,
Денес, во времето на една општа криза што го допира секој сегмент од живеењето на луѓето, темата за радоста е значајна и актуелна. Сама по себе, темата не е нова, туку претставува навраќање и легитимирање на една древна тема, на еден мисловен топос, од кој извира безвременска мудрост. Ќе се согласите дека не постои можност во едно толку кусо излагање да се изгради кохерентна слика што би ги опфатила кризите, динамиките и промените низ кои, во секој миг, минува бујниот со култури, идентитети и народи, мултиконфесионален свет. Уште помалку е можно да се дадат задоволителни одговори за начините на кои фрагментираниот обезвечнет човек на постмодерната би одговорил на емотивните, интелектуалните и духовните предизвици и прашања што животот ги исправа пред него. Дури и за делумен одговор на зададената тема потребна е особена изостреност на видот, вонредна вештина на изразните потези и аскетска трезвеност при расудувањата. Затоа, на вашето внимание ќе му предложам една, во извесна смисла, груба скица, парцијален опис и насоки за размислување, фрлајќи дифузна светлина врз оваа нималку лесна задача.
Поставен помеѓу високите, речиси недостижни идеали и сопствениот гроб, помеѓу задоволството и болката, надежта и стравот, помеѓу вечноста и распаѓањето, дисперзираниот човек на 21 век, најчесто останува осамен и парализиран на сопствениот историски пат. Фасциниран од културата на спектаклот, на која уште во 1967 година укажа Ги Дебор, нашиот современик започнува да манипулира и да се сомнева во својата оригиналност, единственост и неповторливост на сцената на светот. Светските војни на дваесеттиот век ги изместија темелите на вредносните системи и ја расколебаа верата во кревката хуманост, фрлајќи го човекот во бездната на бесмислата. Одредени пројави на религиозната агонија, манифестирана низ радикализам, верска нетрпеливост и меѓусебни недоразбирања, зачинета со технолошкиот прогрес, го отуѓи човекот од своите духовни корени, проектирајќи го како homo technicus. Новото номадство, именувано како туризам, ја озакони вљубеноста во разделбите и наоѓање наслада надвор од себеси, во сетилноста и естетиката. Заедницата полека станува вмреженост, а реалноста се раствора во плиткоста на виртуелната бара. Трагањето по слободата за артикулација на родот и сексуалноста во концептот на перформативноста, како и раѓањето на Бодријаровата идеја за светот согледуван како симулакрум, внесоа конфузија и недоразбирање во перцепцијата на даденоста и стварноста. Со тоа се отвори пристап кон процесот на раскинување на врските на Образот со подобието, на архетипот со иконата, на оригиналот со неговиот отпечаток, со што се постави под сомнеж, не само средновековната теологија на иконата,[1] туку и самата реалност. Така, започна процесот на раслабување и заматување на човековата свесност за сопствената вертикала, која по својата природа е онтолошка, и се отвори можност за Деридовата деконструкција, за индивидуализација и своевидна демократизација на вистината, а со тоа и губење на скапоцената објективност и разумна трезвеност. Затоа, воопшто не треба да нè зачудува што, во 2016 година, Оксфордскиот речник најде за сходно да ја вметне одредницата пост-вистина (post-truth), која ги означува околностите при кои јавното мислење повеќе го обликуваат емоциите и личните убедувања, отколку објективните факти.
Досега кажаното, во никој случај не треба да биде разбрано како обид за структуирање на некаква конспиративност, ниту, пак, како фаталистичко, судбинско поврзување на собитијата со евангелското откровение, туку повеќе како обид за нагласување на семантичката плуралност и слоевитост на терминот криза.
Минатото, а сведоци сме дека и сегашноста, во голем дел се исполнети со апокалиптични напнатости, превирања, со глад и сиромаштија, со гласови за војни, со несреќи, со морални падови, со болести, поплави, катастрофи, со еден збор кажано – со кризи. Општеството, со сите негови конституенти, е во постојана криза. Самата наука, култура, економија и религија се соочуваат со кризи. Климатските промени сведочат дека и самата наша планета минува низ криза. Пандемијата предизвикана од коронавирусот дополнително го подигна нивото на кризна и здравствена загриженост на светот. Братоубиствените војни безгласно ја објавуваат нашата дементност кога станува збор за евангелскиот Христос. Етнофилетистичките поделби и барањето супериорност врз народите со божемна избраност и привилегираност, се семе на раздор и зачеток на убивањето на другиот и другоста. Сеењето на неспокојство и оправдувањата за подигнатиот меч се потврда на човечката недоверба кон Словото Господово и во никој случај не можат да бидат потврдени во православниот светоглед.
Дијалектички и суштински сите кризи се поврзани со човекот и неговата егзистенција. Човекот е биолошко, емотивно, интелектуално и духовно битие кое стреми кон единство. На патот кон единството со себе, со другиот, со природата и со својот Творец, човекот страда и минува низ кризни моменти.
Дозволете ми да кажам збор-два и за самиот термин криза (κρίσις). Овој термин своето потекло го има во старогрчкиот јазик и во својата најдлабока етимолошка смисла означува суд. Митрополитот Антониј Блум во една пригода ќе забележи дека кризен или критичен момент е моментот кога под знак прашање се става сè што се случувало претходно.[2] Појавите на кризни моменти во нашите животи ги означуваат миговите на преиспитување, периоди кога самите си судиме за одредени постапки, периодите на соочување, прифаќање или одбивање на суровоста на реалноста. Тоа се времиња на носење егзистенцијални одлуки. Кризата може да потрае и таквото траење го нарекуваме агонија. Агониите и кризите ја разоткриваат човековата фрагилност, неговата подложност на страдање. Возвишеноста, праведноста, но, и неправедноста или бесцелноста на страдањето се оние параметри што ја даваат неговата смисла или апсурдност. Одлуката донесена во моментите на криза е основата, темелот на човековата поставеност во однос на болката, тагата, несреќата, како и поставеноста кон радоста, блаженството, среќата, заедницата. Интересна е и забелешката на Митрополитот Антониј кој вели дека „истиот овој збор кој ние го изговараме како криза, на кинески значи можност што се отвора“[3] пред нас.
Како православен епископ не можам, а да не истакнам дека библискиот Бог, предвечната Троица, образот и архетипот на заедницата, живиот Бог на Авраам, Јаков и Исаак, не е незаинтересиран за она што му се случува на човекот. Напротив, дури и нашите безимени страдања, колебања, таги, нашите расеани неспокојства, нашите атеизми, теизми и агностицизми, сите наши кризи и талкања во барањето на сопствениот идентитет на секое ниво, сите наши антагонизми, како оние минливите, така и суштинските и онтолошките, сите нив Тој сериозно ги зема предвид, учествувајќи во историјата и во човечката драма и тоа не само емотивно, туку доброволно и љубовно, земајќи ја нашата природа и живеејќи со нас. Христовата молитва за проникнувачка, суштинска, егзистенцијална заедница во Гетсиманија е сублимиран крик на човештвото, а Неговиот повик од крстот претставува преобразување на најголемата човечка рамнодушност и болка – богооставеноста.
Црквата има што да му каже на современиот човек. Таа не постои само во две димензии, односно во времето и просторот, туку исто како и човекот, поседува уште една, а тоа е небесната, божествената. Во православното предание постои израз кој ја опишува човековата состојба во светот. Тоа е изразот хармолипи (χαρμολύπη). Преведен на македонски јазик овој збор би се разбрал како радосна-тага или таговна-радост. Токму таква радосна-тага, или таговна-радост е можна во кризните мигови. Таквата радост се протега помеѓу егзалтираната еуфорија и патетичното себесожалување, таа е плод на измиреност со себе си, на прифаќање и смирено понесување на својот крст, на слободна и љубовна заедница со ближниот и со Бога, на отповик на воздишките со кои страда созданието. Плодовите од таквата кризна таговна-радост се трпеливо носење на слабостите на другиот, простување, обид да се влезе во туѓите обувки, да се слушне и разбере неговата мака, да се потврди неговата слобода, единственост и незаменливост.
На општествено ниво тоа подразбира креирање на позитивни содржини кои нема да ги делат, стигматизираат и селектираат луѓето на верни и неверни, праведни и грешни, вакви или инакви. Потоа, отворање и подржување на иницијативи за разговори помеѓу различните деноминации, иницирање на дебати помеѓу теисти, атеисти и агностици. Појдовна точка на ваквите разговори треба да биде она што за сите нас е заедничко, а тоа е страдањето и кризата, тоа е грижата за човекот и грижата за нашата заедничка планета. Ваквото делување на човекот му овозможува излез, исход од затвореноста во себе, давајќи му храброст да го погледне лицето на другиот, да го слушне неговиот глас, да се запознае со различноста на другиот, а со тоа да престане да се плаши од него. Исчезнувањето на стравот ја разбудува тивката радост на постоењето, отвора врата за заедница, другарување, пријателство, за соживот.
Говорот на Црквата е говор на мајка, таа ја открива бесконечната длабочина на човековата мисла. Нејзиниот глас не е глас на авторитет упатен против оние што не веруваат или против тие што грешат. Тоа не е слово против слободата или убедувањата, не е говор што фрустрира и ограничува. Напротив, таа во светот се поистоветува со Туѓинецот на патот за Емаус (Лука 24, 13–35), со Самарјанинот што излева елеј врз раните на човекот (Лука 10, 25–37). Таа го уважува искуството на секој човек што не се сретнал со Бога и заедно со него ги открива тајните на Божјото присуство во светот. Трагичноста на смртта не се надминува во некаква виртуелна реалност, туку таа исчезнува пред празниот Христов гроб. Свежината на пасхалното утро, тивката и ненаметлива радост на благата вест за воскресението, ја гасне и осмислува трагичноста на секоја криза, будејќи тивка надеж на историската икона на постоењето.
[1] Види повеќе: Давор Џалто, Plus Ultra: изабрани есеји о савременој култури, комуникацији и вери (Београд: Богословско друштво Отачник – Слово љубве, 2011), 16.
[2] Митрополит Антоније Блум, Пред лицем Бога живога: беседе и разговори о Божјој вери у човека и човековом животу са Богом (Београд: Православна мисионарска школа при храму Светог Александра Невског, 2004), 153.
[3] Ibid., 153.
