„Јас сум број нула!“

Исус влегол да јаде во куќата на еден од фарисеите во саботен ден. Фарисеите Го поканиле на трпеза, но цело време внимателно Го набљудувале за да видат што ќе направи. Како да очекувале дека Христос треба да биде поразличен во сабота од тоа што бил во другите денови. „И ете, пред Него застана човек болен од водена болест.“ Христос, знаејќи дека Го следат и ја чекаат Негова реакција, ги запрашал: „Дозволено ли е во сабота да се лекува?“ Но, фарисеите молчеле. Зошто? Затоа што ако кажат ‘да’, ќе се судрат со буквата на законот, кој го забранува секој труд во сабота.

Во овој контекст, може да се потсетиме на еден современ пример. Слушнав дека во некоја синагога имало таканаречен ‘саботен лифт’. Луѓето одат пеш до синагогата за да не го прекршат законот возејќи автомобил, но потоа влегуваат во лифт кој автоматски ги носи на повисоките катови. Ако духовниот живот беше како ‘саботниот лифт’, сè ќе беше многу лесно – едноставно влегуваш и си на пат кон небото, без никаков напор, доволно е само да ги почитуваш буквите на законот.

Но, законот не е тоа што овие луѓе го замислувале. Законот има подлабоко значење, и Христос е тука да го открие тоа.

И така, ако фарисеите речат ‘да’, ќе го прекршат законот; ако речат ‘не’, повторно имаат проблем, бидејќи законот содржи еден заборавен и длабок ‘принцип’ што се нарекува љубов. Одговорот не е лесен. Кога човек е заплеткан во законодавниот дух, тој не може да даде убедлив одговор што ќе има вистинска смисла и длабочина. Токму тука лежи суштината на проблемот. Останува само тоа што го нарекуваме легализам – стремеж да се исполнат надворешните барања на законот, но без никаква духовна длабочина или смисла. Затоа фарисеите молчеле. Го набљудувале Христос, но не можеле ништо да кажат.

Тогаш, Исус го фатил болниот, го излекувал и го отпуштил. Потоа им рекол на фарисеите: „Кој од вас ако му падне в бунар вол или син, нема да го извади веднаш, иако е сабота?“ (Лука 14:5) Со овие зборови, Христос се обидува да им помогне да се ослободат од страшното ропство на легализмот. Погледнете, како да им вели дека законот не треба да ја уништи врската со Бога и со ближниот, туку да ја обнови. Законот е даден за да нè научи да сакаме, да нè доведе до вистинска заедница, а не да го замениме местото на љубовта со слепото држење на правилата.

Не можеш да го поставиш законот над врската. Законот треба да помогне да ја зацврстиш врската со своето дете, а не да стане причина тоа да падне во бунар, па ти да речеш: „Сабота е, ах, мое сакано дете, сега ли најде да паднеш? Па добро, до гледање!“ И потоа да се оправдаш: „Го почитував законот!“ Или да речеш: „Ќе дојдам утре да те извадам, ако преживееш, бидејќи денес, за жал, е сабота!“

Законот треба да води кон врската и да ја зацврстува, служејќи како нејзина граница, бидејќи секоја врска има свои предуслови. Во секоја врска што ја градиме меѓу себе, постојат изразени или нејасно изразени граници. Ако сум ти пријател, тоа подразбира дека нема да ти ја земам куќата – грубо кажано, постои граница која ја штити врската. На ист начин, законот е таа граница, но тој никогаш не може да биде замена за врската. Христос токму ова сака да им го покаже на фарисеите и од оваа заблуда сака да ги извлече.

Колку страшно е тоа! Се сомневам дека фарисеите некогаш излегле од таа ужасна дилема во која Бог станува закон, а законот – бог, и каде што врската со Бога се сведува само на почитување на законот. Може ли врската да биде само закон? Никогаш! Врската, по својата природа, го надминува законот, но законот е потребен за да го насочи тоа надминување кон исправен пат и вистинска цел.

Дури и државните закони, а не само овие за кои зборуваме, имаат за цел да водат кон нешто подобро и да го воспитуваат човекот како добар граѓанин. Законот не е тука само за да потиснува. Ако тоа беше неговата единствена цел, тогаш ќе требаше да ги отфрлиме сите закони. „Законот воспитува,“ вели Платон „и преку него општеството се учи на правда и доблесен живот“. Тој треба да нè води кон вистинската цел, а не да го замени нашето битие со обични наредби.

И не можеа ништо да му одговорат на тоа.

Кутрите, тие никогаш не погледнале подлабоко во нештата. Не го разбрале значењето и не знаеле што да Му одговорат. А што и би можеле да Му кажат?

Потоа, Христос им упатил други зборови, но дури по кратка пауза, за да им даде време да размислат и да го сфатат она што им го кажал претходно, зашто било тешко за разбирање. Исто така, тешко е и за нас, бидејќи и ние често се обидуваме да му дадеме законодавен карактер на сè, бидејќи така е полесно. Кога апсолутно сè се сведува на закон, човекот бега од одговорноста да учествува во вистинската врска со Бога и со ближните, која бара љубов, грижа и жртва.

На пример, кога Англичанецот ти вели: „Тоа е законот,“ тоа значи: „Јас немам ништо лично со тебе; нашата комуникација се сведува само на законот.“ И тогаш, тој ѕид што законот го подига, не може лесно да се урне. Но, во нашата култура, сè уште постои можност овој ѕид да се разруши, бидејќи кај нас има простор за човечност.

Се разбира, може да речете: „Ете го хаосот од кој сите страдаме и за кој плаќаме!“ Но секогаш велам дека овој ‘хаос’ има две лица – едното лице е навистина хаотично, но другото е човечко. Треба да најдеме начин човечкото лице да се изрази дури и во објективните односи. Да, потребни ни се закони и норми, но тие треба да бидат исполнети со човечност.

Секако, ова не значи дека не треба да има никакви правила или дека правилата треба целосно да се игнорираат. Тоа повторно би довело до безредие и неодговорност. Кога некој ги прекршува сите правила, не го прави тоа за да помогне некому, туку за да го засили своето себично ‘јас’. Затоа е неопходна внимателност. Себичноста, самољубието, неизбежно водат до неизбежен духовен пад.

Во управувањето на Византиската империја секогаш се применувал принципот на икономијата, а не на акривијата[1]. Не постоел закон кој, како на Запад, би можел деструктивно сè да израмни со земја. Се поставува прашањето: што точно прави законот? Што штити тој – редот и правата, но дали тоа се случува независно од луѓето кои живеат на тие територии и во тие епохи? Зарем законот не треба секогаш да носи личносен и човечки карактер? Ова е големиот придонес на руско-византиската цивилизација во однос на западната култура.

Еднаш разговаравме за тоа како правилно треба да го гледаме човекот – не само како граѓанин, туку на духовен начин. Човекот е икона Божја, а не предмет, не некаква чаша. Целосно институционализираната држава, пак, го гледа човекот како чаша – го носи каде што сака и прави со него што сака. Таа му овозможува да има одредени потреби – „а“, „б“, „в“, но не и „г“ или „д“, и притоа не гледа никаква перспектива во него. Државата не го гледа човекот како Божја икона, како суштество кое, според отците, е истовремено и безначално и бесконечно по благодат. Човекот, пак, е суштество што е во постојан дијалог со Бога и може да ја промени судбината на светот. Дури и еден човек може да ја промени судбината на целиот свет. Но државата не го гледа човекот како личност што се моли, ниту како Божја икона, преку која Бог може да прави чудесни работи. Наместо тоа, го гледа како пион, како предмет што го става на некое место и таму го остава.

Дали тоа е исправно? Дали тоа е вистината? Не, секако дека не. Тој пристап лесно води кон тоталитаризам – кон искушението на тоталитаризмот. Човекот е безначален и бесконечен; тој има недефинирана и непоимлива врска со едно Високо Суштество. Ова значи дека човекот не може да биде целосно ограничен или дефиниран, зашто тој е икона на Бога, Кој е неограничен. Отците го нарекуваат ова ‘антрополошки апофатизам’[2]. Како што не можеме целосно да разбереме што е Бог, така не можеме да го сфатиме ниту човекот. Човекот е необјаснив, тој постојано е во процес на ‘развој и усовршување’ (непрекинато се оформува). Што е човекот, конечно ќе дознаеме во есхатонот[3], бидејќи тогаш ќе Го видиме Бога таков каков што е и постојано ќе Го спознаваме.

Човекот, како необјасливо и необемливо суштество, не може да биде сведен на тоталитарни услови или ограничен од нив.

Еднаш зборував за овие прашања на семинар во Италија, на кој присуствуваа истакнати интелектуалци, и се сеќавам на нивните бурни и позитивни реакции. Еден филозоф тогаш рече: „Конечно, да научиме нешто ново, зашто се заразивме — демократија, демократија и само демократија! А она што стои пред нас е нешто многу поголемо.“

Тука зборуваме не само за еднаквост пред законот, туку за нешто далеку повозвишено — за човекот како икона Божја. И токму поради оваа причина, државата не може да му се обраќа на човекот како на безлична единица, рамнодушно споредувајќи го со некоја друга единица.

А кога забележа како поканетите ги одбираат почесните места, им кажа парабола и рече: „Ако те покани некој на свадба, не седнувај на почесно место, зашто, ако случајно е поканет некој со поголема чест од тебе, тогаш би можел да дојде оној што ве поканил и тебе и него, па да рече: ,Отстапи го местото на овој!‘ и тогаш, засрамен ќе седнеш на последното место. Но, кога ќе бидеш поканет, оди и седни на последното место, та оној што те поканил, штом дојде, да ти каже: ,Пријателе, премести се погоре!‘ Тогаш ќе имаш чест пред сите оние што седат заедно со тебе на трпезата.

И тука доаѓаме до големото прашање, изразено преку зборовите на Христос: „Зашто, секој што се возвишува, ќе биде понизен; а тој што се понизува, ќе биде возвишен“.

Оваа изрека е исклучително силна, бидејќи преку неа Христос, на извонреден начин, се опишува Себеси. Целото Христово дело е исполнето со кено́сис[4] – доброволно понижување и смирение. Токму поради ова, Неговата слава е вечна.

Забележете, Христос не дошол на земјата со сила, ниту за да се возвишува Себеси пред луѓето. Не рекол: „Знаете ли Кој Сум Јас? Бесовите Ми се покоруваат. Зарем не гледате дека правам чуда?“

Напротив, сосема спротивно. Кога направил некое чудо, Христос скромно им заповедувал на присутните: „Оди, но не кажувај никому!“ Сепак, луѓето го разгласувале. Тој сакал да го изврши Своето дело во длабочина, а не да привлекува внимание или да импресионира. Неговото дело е дело на длабоко смирение – дело на себесмирение.

Дури и денес, кога го изговараме Неговото свето име, ‘Христос’, многумина од нас се двоумат дали целосно да Го признаат како свој Бог. Тој сè уште ја крие Својата божественост. Замислете колку е тоа величествено и истовремено страшно!

Дури и денес – вие што го читате ова – прашањето останува: Колкумина од нас Го гледаат Христос како свој Бог, без никакво двоумење? На егзистенцијален начин, на начин што ја преобразува сета наша внатрешност, што го грабнува целото наше битие?

Таквата вера е вера каква што ја опишува Достоевски, кога вели: „Дури и ако математички ми докажат дека Христос не е Бог, јас ќе одам кај Христос, а не кај вистината!“ Ова не е обична вера која се заснова само на слушање или на интелектуални убедувања. Ова е вера која човек ја открива длабоко во своето суштество – егзистенцијална вера, вера која е многу повеќе од она што го перципираме по надворешен пат.

Верата што доаѓа од слушање е едноставна, сите ја поседуваме. Но постои и друга, подлабока вера – егзистенцијално познание, кое произлегува од лично искуство. Со оваа вера, човек Го вкусува Христос, ја гледа Неговата неизмерна вредност и сила, но истовремено ја согледува и сопствената немоќ и ужасот на светот околу себе. Ова не е идеолошко или интелектуално знаење. Христијани стануваме длабоко во себе не затоа што Евангелието содржи убави идеи – и атеистите често имаат слични идеи. Оваа вера е многу повеќе – тоа е восхитување на душата, задлабочена вера, занеменост, вистинска средба на лично ниво. Ова е верата што Свети Максим Исповедник ја нарекува „совршено знаење“ – знаење кое не се заборава. Првата вера, која произлегува од слушање, лесно се заборава. Но оваа, втората, е длабоко втисната во душата. Таа крие во себе страшна вистина, вистина што за човекот станува одлучувачко прашање за животот и смртта.

И така, Христос се сокрива токму за да нè предизвика да Го пронајдеме. Тој ја прикрива Својата божественост и чека со длабоко смирение. „Стојам пред вратата и чукам.“ Домот е Негов, и вратата е Негова.

Зошто тогаш не ја отвори вратата и не влезе? Зарем не е така? „Ајде, Господи, не нè мачи, влези!“ Но, ако ја разбие вратата и го разурне домот, тогаш врската повеќе не постои. „Стојам пред вратата и чукам: ако некој го чуе Мојот глас и ја отвори вратата, ќе влезам при него…“ (Откр. 3:20). Ова е израз на Божјото совршено смирение. Бог е совршен затоа што смирението е совршенство. Само смирениот може вистински да љуби – никој друг.

Да, сите ние велиме дека љубиме, но кога ќе дојде времето, повеќе или помалку, го предаваме другиот. Зошто? Затоа што егото не може да поднесе другиот да биде над него. Егото секогаш е живо, секогаш дејствува. И покрај тоа, ние повторно велиме: „И покрај сè, го љубам!“ Но, дали тоа е вистинска љубов? Не, тоа е болест, предавство што постојано се враќа. Еден дел од нас сака да биде излекуван, но друг дел се спротивставува.

И тогаш, кога ќе го победам и отфрлам другиот; кога ќе го заземам местото каде што тој требало да биде, наместо радост, ќе почувствувам само темнина, студ и празнина. Во тој момент си велам: „Не сакам да бидам ваков. Ах, Господи, работите не се вакви!“ Тогаш сфаќам – само љубовта има смисла.

И повторно, сè започнува со смирението. Ова го истакнувам за да покажам дека смирението е љубов – единствено смирението! Старецот Софрониј Сахаров вели дека Бог е бескрајно смирение. Истото го сведочи и Свети Силуан. Смирението е љубов, бидејќи без него не можеме вистински да љубиме. За да љубиш, треба да станеш како безумен – смирението е возвишено, неверојатно прекрасно безумство.

Ти велат: „Си нанесуваш штета на себеси! Зарем не гледаш дека другиот ти се качува на глава, дека те мрази, дека те злоупотребува?“ Го гледам тоа, но одбирам да гледам и нешто друго – да ја гледам благодатта на Светиот Дух во тој човек, да го видам Бога, да видам нешта што се повисоки од видливото. Ова го возвишува човекот. Ова го возвиши и Христос. „Се смири Себеси, земајќи облик на слуга (…) се понизи Себеси, бидејќи беше послушен сè до смрт, и тоа смрт на крст.“ Зарем може вакви зборови да се кажуваат за Бога? Но, сепак, тие се кажуваат. И бидејќи Бог е таков, Тој има право да ми зборува на ваков начин.

Во тој момент Христос можел да го избере другиот пат, патот на наметнувањето. Можел да седне спроти нас и да рече: „Има ли некој подобри идеи од Моите?“ Како што денес постапуваат политичките партии кога си конкурираат, велејќи: „Ние сме најдобрите!“ Бедните, веруваат во тоа, свесно исмевајќи се со себе. А ние знаеме дека не се ништо поинакви од другите. Можеби дури и полоши после изборите, но пред изборите – тие се ‘најдобрите’.

Земете ги на пример Американците, кои се многу дарежлив и добар народ, но секогаш го носат во себе протестантскиот дух. Протестантот има особена самодоверба и вели: „Јас сум најдобриот!“ Јавно излегува и самоуверено изјавува: „Јас ќе успеам, затоа што сум најдобриот!“ Така ги воспитуваат и своите деца – со ставот: „Јас сум најдобриот, јас сум број еден! Јас!“

Но Христос доаѓа и кажува нешто сосема спротивно: „Јас сум број нула. Ништо не сум.“ Ова е превртување на перспективата – Христос воведува нов начин на живот. Како што Свети Софрониј го опишува – тоа е пирамида, но со врвот свртена надолу. Неверојатно, зашто оној што е вистински прв, всушност е последен. Ова не се наши зборови, туку Христови. Да бидеш последен значи секогаш да губиш, а не да доминираш. Тоа значи да почувствуваш дека си ‘пропаднат’, дека ништо не ти припаѓа. Никој не може да биде навистина смирен ако барем во еден момент не ја почувствува оваа состојба на ‘губење’ и пропаѓање. Христос тоа јасно го кажува: „Кој сака да ја спаси својата душа, ќе ја изгуби; а кој ќе ја изгуби својата душа заради Мене, ќе ја најде.“

Што значи да ја изгубиш душата? Во современиот јазик на психологијата, тоа би значело да го изгубиш својот нарцисизам. Да се ослободиш од чувството на надмоќност и себељубие што го наметнува модерниот начин на живот.

И така, зборуваме за чувството дека не сум совршен или возвишен, но истовремено знам дека не сум сам, зашто љубам Некого Кој навистина е возвишен – и тоа чувство е величествено. Од психолошка гледна точка, вистинската сигурност ја дава Оној Кого Го љубиш, а не самоувереноста. Самоувереноста, дека си број еден, дека си единствен, секогаш крие длабока несигурност, затоа што мораш постојано да се бориш со другите за да го докажеш тоа. Живееш во постојана состојба на војна – принуден си постојано да војуваш и да го браниш својот ‘прв’ статус.

Во друг случај, кога јас самиот се сметам за нула, но имам врска со Единицата, и знам дека таа Единица ме љуби, тогаш мојата нула добива вистинска вредност. Нулата во заедница со Единицата станува десет, со две нули станува сто – што претставува уште поголемо смирение – со три нули станува илјада, и така понатаму до бесконечност…

Сите светители се стремат кон смирението, што подразбира свесност дека нашето битие ни е подарено, како што вели и Свети Максим Исповедник. Некој ни го дарил. Тоа не е наше. Дали ние самите сме го создале нашето битие? Секако дека не! Кој од нас самиот се создал според својата волја? Ова значи дека битието ни е дадено на заем, за да направиме нешто со него – како заем од банка што треба да се вложи и да даде плод. Оваа свесност е возвишено чувство, чувство на „антипараноја“. Паранојата, напротив, подразбира мислење дека битието е мое, дека сè мора да биде мое, и тоа е израз на волјата за власт.

Спротивно на паранојата, смиреното чувство дека битието е дарувано од Некој друг, раѓа одговорност: „Го должам ова на Оној што ми го подарил.“ Тоа чувство отвора плодотворен дијалог со Бога:

„Боже мој, битието е Твое! Што да направам со него?“

Така започнуваат откровенијата. Второто прашање носи уште поголемо откровение; третото прашање – најголемо. На крајот, тоа битие станува место каде што Самиот Бог може да се воплоти. Човекот станува осветен, и преку благодатта ги стекнува својствата што Бог ги поседува по природа – Неговите возвишени својства. Но, ако битието остане самодоволно и затворено во себе, како нешто што го сметам само за мое, тогаш почнувам да го уништувам.

„Тоа е мое! Правам со него што сакам!“ – оваа горда мисла ги одразува современите искушенија. Сличен пример е и феминистичката изјава: „Телото е мое. Правам со него што сакам.“ Ова ја покажува последицата на одвојувањето од вистинскиот дарител – Бога.

И така, човекот се затвора во себе, прави што сака, но истовремено сака сите други да го прославуваат ова ‘значајно создание’ што го претставува тој самиот. Дури и целото човештво да му се поклонува, ако е можно. Ова веќе станува демонско – да се потчиниш на таква гордост, а во тебе да не остане ништо исправно, да постоиш само како оној што сака да владее. Гледате каква е психологијата на народите, на масите.

Но Бог доаѓа и воспоставува сосема друг ред во космосот. Не само што го воведува овој нов ред, туку и нè предупредува: „Внимавај! Ако се возвишиш себеси, на крајот ќе се срушиш и ќе пропаднеш.“ Зошто? Бидејќи сите што ги надминуваш со насилство за да бидеш ‘прв’, на крајот ќе се свртат против тебе и ќе те уништат. Зарем не беше така со нацистичка Германија? „Германија над сè!“ – и во одреден момент многумина поверуваа дека тоа е вистина.

Но да бидеш над сите, значи да бидеш против сите. Тоа е страшното! „И сите дојдоа и ја претворија во отпадок.“ Ништо не остана. Историјата, кога се гледа од духовен аспект, е извонредно поучна и затоа вреди да се изучува. Таа е поучна затоа што во неа дејствуваат духовните закони.

Овие закони дејствуваат затоа што се закони на Бога – закони кои Бог ги следи за да постои и за да се пројавува во светот. Токму затоа, невозможно е тие да престанат да дејствуваат. Како што е речено: „Секој што се воздига себеси, ќе биде понижен; а кој се смирува, ќе биде возвишен.“

Ова не се случува лесно, ниту е саморазбирливо. Во душата на човекот се води борба за да може да го усвои ова. Тоа мислам кога велам дека постои второ познание – втора средба со Христос, лична и незаборавна, која произлегува од искушенијата и од начинот на кој ги осмислуваме евангелските зборови за време на нашата борба со искушенијата. Тогаш ја спознаваме вистинската вредност на овие нешта и сфаќаме колку се возвишени и големи.

Гордоста, надменоста, водат кон демонско влијание – човекот станува живеалиште на демоните. Спротивно на тоа, смирението е патот кон ослободувањето. Смирението е спротивност на паранојата; тоа го отвара патот на самопознанието и овозможува човекот да го сретне своето вистинско ‘јас’, вистинскиот Бог и вистинските луѓе.

Ако го поврземе кажаното со првиот дел – тогаш разбираме дека законот е средство за воспоставување врска. Тој не е пречка, туку граница која го води човекот кон вистинска врска. Законот не значи: „Не можам да имам врска со вас.“ Замислете си, има и духовници кои, наместо да утешат, веднаш ја отвораат „Канонската книга“ и велат: „Што пишува овде? Казна! Што направивте? Епитимија! Втора епитимија!“

Католицизмот до голема мера го потчинил духовниот живот на ваквиот пристап, и дури и денес се сомневам дали целосно разбрале што е законот, а што љубовта. Таму се случила подмена (злоупотреба на редоследот).

Но, и ние честопати го правиме истото, на пример, кога велиме: „Должен/должна си да направиш тоа и тоа!“ Мажот ѝ вели на жената: „Не си добра мајка, не си добра сопруга! Добрата мајка треба да прави прво ова…, второ…, трето…“ А таа му одговара: „И ти не си добар сопруг, затоа што добриот сопруг треба да прави прво ова…, второ…, трето…“

И двајцата имаат право. Но, ако отидат кај својот духовен отец, што може тој да направи со нив? Од каде да започне и каде да заврши? Му вели на едниот: „Ти си во право.“ Му вели и на другиот: „И ти си во право.“ Но, кога ќе бидат заедно, дали ќе им рече дека и двајцата се во право?

Сè произлегува од тоа што законот често се претвора во замена за врската. Но, законот треба да биде граница која ја штити врската, а не да стане нејзина суштина. Ова не се учи автоматски. Дури и јас, кој зборувам за овие работи, не сум притиснал некое копче и одеднаш сè ми станало јасно. Потребна е борба за да се разберат овие вистини, бидејќи во нас живеат себичноста, нарцизмот, духовниот пад и нашата немоќ да Го видиме Бога. Ако не Го гледам Бога, тешко можам овие нешта да ги претворам во искуство. Тоа доаѓа постепено, откако ќе претрпиме загуби, ќе стекнеме искуство и ќе помине време. Тие се познаваат само преку искуство, а дури тогаш можеме правилно да ги цениме и со убедлив збор да ги споделиме со другите. Во спротивно, ќе зборуваме многу, но без да бидеме убедливи, ако самите не сме ги искусиле.

На пример, не можеш да научиш воена стратегија само од книги, нели? Еден човек, кој бил војник во младоста – и ова е вистина бидејќи се однесува на мојот татко – раскажуваше: „Кога за првпат отидов на фронт, бев самоуверен и дури пеев по патот – лесно е да пееш кога и другите пеат со тебе. Но, кога ја слушнав картечницата, забите почнаа да ми тракаат, а целото тело ми се тресеше. Не можев да се соземам од страв. Толку многу се тресев, што еден постар наредник ми рече: ‘Не излегувај одовде! Ќе те убијат веднаш. Почекај, седни тука! Почекај прво да видиш што е битка, да го видиш нејзиниот тек, а потоа тргни напред.’“

Ако не ја видиш битката, не можеш да разбереш што е војната. Само преку борбата можеш да разбереш што точно е Светиот Дух, што точно е Христос, што значи исповедта и што се светите тајни. Ние не можеме да знаеме што се тие, ако не ги искусиме во нашата духовна борба. Во спротивно, човек може да се замислува себеси како освојува имагинарни врвови и води величествени битки – сам на себе си вика, секогаш победува и секогаш има ‘среќен крај’. Но во реалноста, крајот не секогаш е среќен.

[1] Икономија и акривија:  Принципи во христијанството кои се однесуваат на примената на (обично канонски) правила. Икономијата се применува кога треба да се земат предвид надворешни околности, и предвидената канонска санкција може да биде ублажена поради нив; акривијата – кога се бара и применува прецизното, буквално значење на правилото – бел. ред.

[2] Антрополошки апофатизам: Поимот произлегува од апофатичката (негативна) теологија, која истакнува дека суштината на Бога не може да се спознае со човечки разум или поимања. Слично, антрополошкиот апофатизам укажува дека суштината на човекот е длабоко мистериозна и не може целосно да се објасни, бидејќи човекот е создаден според образот Божји (Битие 1:27). Поради ова, човекот останува необјаснив и „непрекинато се оформува“ – неговата вистинска природа ќе се открие само во вечноста, во полнотата на заедницата со Бога.

[3] Есхатон: Термин од теологијата што се однесува на „последните нешта“ или конечните времиња (грч. ἔσχατον – последно). Во христијанската традиција, есхатонот го означува моментот на крајот на историјата кога ќе дојде Христос повторно, и кога ќе се објави целосната вистина за Бога, човекот и создадениот свет. Тоа е време кога ќе се оствари полнотата на Божјото царство, ќе се открие суштината на човекот, и ќе се воспостави новото небо и новата земја (Откровение 21:1-4).

[4] Кено́сис: Теолошки термин од грчкиот јазик (κένωσις), што значи „самоиспразнување“ или „самопонижување“. Во православната христијанска теологија, се однесува на доброволното откажување на Христос од Неговата божествена слава при воплотувањето, заради спасението на човештвото. Овој термин ја изразува Христовата жртва и целосното смирение во Неговото земско служење.

Превод: Братството на Свештената Бигорска Обител

Извадок од книгата: Николаос Лудовикос, Беседи, том I, Софија, Омофор, 2015, стр. 130–142. 

Протопрезвитер Николај Лудовикос

Протопрезвитер Николаос Лудовикос е православен теолог, философ и професор, познат по своите дела на полето на теологијата, философијата и психологијата. Тој е професор по догматика и философија во Солунската црковна академија, а има предавано и на Православниот институт при Кембриџ универзитетот, како и на универзитетите во Дарам и други високообразовни и истражувачки центри во Европа. Неговите дела и истражувања се фокусираат на теми како љубовта, слободата и односот меѓу личноста и заедницата од православна перспектива. Меѓу неговите познати дела е и “A Eucharistic Ontology,”, во кое ги истражува евхаристиските основи на православната антропологија и заедништво, што го вбројува меѓу водечките православни мислители на денешницата.