Пишува: Анастасиос Вавускос, др. на црковно право од Правниот факултет на Аристотеловиот универзитет во Солун
Веќе некое време црковното секојдневие се занимава со еден вештачки проблем. Овој „проблем“ е признавањето или не на новосоздадената автокефална Црква во Украина од страна на останатите автокефални православни Цркви. И овој „проблем“ е вештачки, а затоа и непостоечки, зашто нема такво прашање на признавање или не.
Во случај да биде прифатено дека постои вакво прашање, тоа значи дека секој Акт на Светиот и свештен синод на Вселенската Патријаршија, со кој се доделува автокефален статус, треба да се разгледа и ратификува од страна на останатите автокефални цркви. И ако важи ова, тогаш се поставува следното прашање: колку автокефални Цркви треба да го „ратификуваат“ томосот за доделување на автокефален статус, така што тој да биде важечки и да ги спроведе законските последици од него? Сите, или мнозинството од нив, односно осум од четиринаесетте? А, во случај на признавање (според едногласност, или според мнозинство), од кога томосот стапува во сила? Од последната одлука за ратификување, или ретроактивно од датумот на издавање на томосот? И ако конечно не се ратификува издадениот томос, неговото отфрлање ќе се однесува на валидноста на процесот кој бил запазен, или на валидноста на практикувањето на самото право на доделување автокефален статус, во кој случај се оспоруваат ексклузивните ингеренции на Вселенската патријаршија да доделува автокефален статус?
Бидејќи, како што произлегува од реалноста, никој нема размислено за длабочината на овој вештачки проблем, одлучив со овој текст да ги расчистам работите, докажувајќи го непостоењето на проблемот, но и да дадам уверување дека не постои ни научна спорност за ова.
Главни извори на канонското право се канонот и обичајот. Овие два извори ги сочинуваат основите на институцијата автокефален статус. Поконкретно, како што имам пишувано многупати, прашањето за доделување на автокефален статус е дел од поширокото прашање за преобразување на статусот на канонската јурисдикција и се базира на свештените канони, кои се однесуваат на создавање на нова црковна област.
Свештените канони кои го регулираат ова прашање се:
а) 12-от од Четвртиот вселенски собор: Дознавме дека некои, спротивно на црковните правила (θεσμοί – установи), обраќајќи се кон властодршците (царевите), со писмени наредби (нивни) разделиле една област на две, така што од тоа стануваат два митрополита во една иста област. Затоа Светиот собор одредува: во иднина (ниеден) епископ да не се осмели на такво нешто, зашто оној кој ќе се обиде да го направи тоа ќе биде исфрлен од својот степен. Градовите, пак, кои со царски грамати се одликувани со името метрополи, нека уживаат само чест, како и епископот кој управува со Црквата на тој град, така што на вистинската митрополија да ѝ се зачуваат нејзините права; и
б) 38-от од Петтошестиот вселенски собор: Канонот кој го поставија Отците наши (Халкидонски 17) и кој ние го пазиме, вака заповеда: „Ако е со царска власт основан нов град, или наскоро ќе се основа, на државните и граѓански обрасци (τύποι – форми на управување) нека им следи и поредокот на црковните нешта (и работи)“.
Како што произлегува од читањето на погоре изложени канони, првиот забранува отцепување на епархија од повисоката црковна област (митрополија) на која таа ѝ припаѓа и нејзино издигнување во митрополија преку државен акт, а на претходно барање од страна на нејзиниот епископ и без согласност на соодветните органи на Црквата. Вториот, пак, канон ја институционализира должноста на Црквата да ги следи иницијативите на државата во поглед на управното реформирање и особено кога државата ќе создаде нов град, ѝ наметнува на Црквата да пристапи кон соодветна иницијатива за доделување на новиот град – и на неговата област – соодветни црковни привилегии.
Откако ги сообразиме овие две канонски уредби, заклучуваме дека:
а) Доколку станува збор за основање на нова црковна област преку нејзино издигнување во повисок степен на канонска јурисдикција (претворање на епископија во митрополија), која неизбежно ќе произлезе од отцепувањето на еден дел што географски ѝ припаѓа на повисоката црковна област (митрополија), тогаш ингеренциите за донесување на потребната одлука му припаѓаат на соодветниот орган на Црквата, односно на Синодот на автокефалната Црква, со исклучување на политички интервенции;
б) Но, доколку се работи за основање на нова црковна област и создавање на нови граници на канонска јурисдикција, поради создавањето на нов град преку политички акт – како што се подразбира и на нова управна област – тогаш Црквата е „канонски“ обврзана да ги активира, паралелно со државата, процедурите предвидени од нејзиното право, за основање на нова црковна област, соодветна на политичката. Ако, пак, го прошириме значењето на поимот „град“ и како „град“ да ја сфатиме политичката област воопшто, во чија смисла се содржи и зборот „држава“, тогаш аналогно е можна примената на погорниот, 38-ми канон, во секој случај на основање на нов политички ентитет, односно држава.
Двата погоре спомнати канони, надополнети и од општите начела за канонската јурисдикција, претставуваат канонска основа, врз која номоканонски се основани сите акти на Вселенската Патријаршија за доделување на автокефалија, но и автономија на православните Цркви (види ги текстовите на актите во Αν. Βαβούσκου – Γρ. Λιάντα, Οι θεσμοί του αυτοκεφάλου και του αυτονόμου καθεστώτος στην Ορθόδοξη Εκκλησία / Μελέτες-Πηγές, εκδόσεις Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2014), коишто поднеле соодветно барање, без разлика дали процедурата на доделување на автокефален статус била покрената и завршена во целост според каноните (на пример во случаите на Српската Патријаршија, Полската Архиепископија, Финската Архиепископија, Митрополијата Талинска и на цела Естонија), или претходел период на неканонски статус при основањето и функционирањето на „независната“ Црква, која во продолжение била вратена во каноничност со издавање на соодветен акт од страна на светиот Синод на Вселенската Патријаршија (на пример во случаите на Романската Патријаршија, Грузиската Патријаршија, Грчката Црква, Албанската Архиепископија, Бугарската Патријаршија).
Додека во поглед на основањето на самото право на доделување автокефален статус постојат соодветни свештени канони, во поглед на процесот што треба да се запази за промена на постојниот статус на канонската јурисдикција, свештените канони немаат предвид. И, прашањето што се поставува е: каде се заснова процедурата, врз основа на која се применува правото на Вселенската Патријаршија да доделува автокефален статус? Одговорот е едноставен. Начинот на применување на конкретното право се заснова на обичајот, кој претставува извор на канонското право, еднаков со свештените канони, нешто што ќе го видиме веднаш подолу, како би ги испитале понатаму каноничноста на правото, но и начинот на неговото применување од страна на Вселенската Патријаршија.
Според општата правна теорија, обичајот е канон на правото, доколку неговата примена е долга и еднообразна и помеѓу оние што го применуваат постои уверувањето дека со таквото нивно однесување применуваат канон од правото (opinion necessitates). Во Црквата обичајот постои како извор на правото, паралелно со законодавното право, односно со свештените канони.
Ова јасно го одредува свети Василиј Велики во својот 91-ви канон, каде прифаќа дека од догмите и учењата на Црквата, едни се наоѓаат во пишана форма, додека други ни се предадени во усна форма, преку Апостолското Предание: „Догматите и проповедите кои во Црквата се чувани, едните ги имаме од запишаната наука, а другите, нам предадени во тајна, ги примивме од Апостолското Предание“. Во истиот канон, тој додава како непобитен доказ извесни карактеристични случаи, кои иако не се запишани никаде, се пренесени преку усното предание и добиваат полна примена: „Така, на пример, најпрво да го спомнам она првото и најопштото: знакот на Крстот, со кој се ознаменуваат оние кои се надеваат во името на Господ нашиот Исус Христос, кој ни оставил писмено завештание за тоа? Какво писмо нè научило да се свртуваме кон Исток при молитва? Зборовите од епиклезата при вознесувањето на Лебот за благодарење и Чашата на благословот, кој од светиите ни го оставил тоа на писмено? Зашто ние во Литургијата не се задоволуваме само со оние зборови што апостолот или Евангелието ни ги спомнува, туку и пред и потоа кажуваме и други зборови, примени од непишаната наука, зашто имаат голема сила за Тајната? Ја благословуваме, пак, водата за Крштевање, и маслото за Помазание, па уште и оној кој се крштева, според кои пишани наредби? Зарем не од усното и Светотаинско Предание? И што? Самото Помазание со масло, кое пишано слово нè научило на тоа? А човекот трипати да се потопува при Крштението, од каде е тоа? А и сето останато што се случува при Крштението: одрекувањето од Сатаната и од неговите ангели, од кое Писмо е? Не е ли тоа од ненапишаната и неискажлива наука, која Отците наши ја сочувале во немногуљубопитното и неиспитливо молчење, добро научени на тоа дека светоста на Тајните треба со молчење да се сочува? Бидејќи колку би било умесно она што на непосветените не им е дозволено ни да го погледнат, низ пишана наука да се разгласува?“.
Вакви случаи се: а) образот на крстот; б) вртењето на верните кон исток за време на молитва; в) епиклезата при претворањето на лебот на евхаристијата и на чашата на благословот; г) благословувањето на крштелната вода, на елејот за помазување и на крштеваниот; д) помазувањето со масло; ѓ) крштевањето со тројно потопување и е) одрекувањето од сатаната и неговите ангели при крштевањето.
Како што предусловите за основање на обичај не се законоположени точно во општото право, но се одредени од теоријата, така и во канонското право, тие не се предвидени строго од некоја канонска уредба. Но, произлегуваат посредно од свештените канони и особено од користената во нив терминологија, која ги содржи поимите колку на „долгата“, толку на „еднообразната“ практика. Низ оваа призма, употребата на термините „древни обичаи“, „навика и предание древно“, „задржана навика“, „воспоставено последование и навика“, „обичај древен“, „предаден обичај“, „древна навика“, „стар обичај“, „останат обичај“, „обичаи што треба да се обноват“, „древен обичај“, „обичај“ и „навика“, го претставува времетраењето на праксата, како и нејзината еднообразност.
Што се однесува, пак, на предусловот за уверувањето дека со конкретното однесување, долго и еднообразно, се применува канон од правото, неговото постоење и сила произлегува од самиот чин на соочување со овие случаи од страна на Црквата со законодавство на соодветен свештен канон, односно канон на правото. Понатаму, црковниот обичај има сила на закон, односно има сила на свештен канон.
Ова мислење го изразува и Првиот вселенски собор во 18-от канон, по однос на информацијата дека ѓаконите им даваат причест на презвитерите. Забранувајќи го, значи, повторувањето на оваа појава, Соборот ја оправдува својата одлука со аргументот дека таква пракса ниту канон предвидува, ниту некој обичај ја создал: „Дојде вест до Светиот и Велик собор дека во некои места и градови ѓаконите им раздаваат на презвитерите Евхаристија, што не е предадено ни со правило, ни со обичај: оние кои немаат власт да принесуваат Евхаристија, да го раздаваат Телото Христово на оние кои Го принесуваат! Па и тоа се дознало дека некои ѓакони веќе ја допираат Евхаристијата и пред епископот. Сето ова, значи, нека престане, ѓаконите нека остануваат во своите граници, знаејќи дека тие се служители на епископот и дека се помали од презвитерите (види Евр. 7, 7). Затоа нека ја примаат Евхаристијата по ред по презвитерите, било да им ја дава епископ или презвитер. Но и нека не седат ѓаконите меѓу презвитерите, зашто и тоа се случува спротивно на канонот и редот. Ако некој не сака ни по овие одредби да се потчини, нека престане со ѓаконството“.
Истото мислење го изразил и свети Василиј Велики во својот 87-ми канон, во кој отецот на Црквата јасно прифаќа дека обичајот има иста сила со силата на законот, односно со свештените канони: „Прво и најглавно што мора во овие работи да пазиме, тоа е задржаниот при нас обичај, кој има сила на закон, зашто односните наредби ни се предадени од свети луѓе“.
За крај, што се однесува до формата под која се среќава црковниот обичај во свештените канони, треба да се забележат следниве работи. Црковниот обичај како извор на канонското право има една особеност во врска со општото право. Оваа особеност се наоѓа во неговиот двоен карактер, зашто еднаш се проценува за потребна неговата промена во свештен канон, а другпат претставува ефект на примената на свештените канони и како резултат го има неговото прифаќање или отфрлање.
Примери кога еден обичај се претвора во свештен канон и поконкретно, во канон на правото се: а) 6 и 7 канон на Првиот вселенски собор, за првенствата на честа; б) 2 канон на Вториот вселенски собор, за управувањето на верните што се наоѓаат во „варварските области“ од епископи кои се познати по способноста; в) 7 канон на Вториот вселенски собор, за начините на враќање на еретиците; г) 8 канон на Третиот вселенски собор, да не се ракополага Кипарскиот епископ од Антиохискиот; д) 28 канон на Четвртиот вселенски собор, за изборот на митрополитот од епископите на митрополијата; ѓ) 30 канон на Четвртиот вселенски собор, за одбивањето на епископите на Египет да потпишат без претходен потпис на Александрискиот патријарх; е) 2 канон од Петтошестиот собор, за заверувањето на канонот што се образувал врз основа на предаден обичај; ж) 37 канон на Петтошестиот собор, за прифаќањето како канонски епископ, на епископот што не може да си појде во својата епархија и да ги земе своите ингеренции, поради причина независна од неговата волја; з) 39 канон на Петтошестиот собор, за отповикување на синодска одлука поради промена на условите, врз основа на кои била донесена; ѕ) 90 канон на Петтошестиот собор, за забрана за коленопреклонување во недела; и) 95 канон на Петтошестиот собор, за начините на враќање на еретиците; ј) 7 канон на Седмиот вселенски собор, за забрана за осветување на храм без полагање на свети мошти; к) 14 канон на Седмиот вселенски собор, за ракопроизведување на читач од страна на хороепископ; л) 70 канон на Картагинскиот собор, за воздржувањето на одреден степен на клириците спрема нивните жени; љ) 127 канон на Картагинскиот собор, за учество на епископите во работата на собор преку претставник; м) 4 канон на свети Василиј Велики, за петгодишно одлачување на трибрачните; н) 7 канон на свети Григориј Ниски, за пљачкањето гробови и њ) 2 канон на Теофил Александриски за начините на примање на аријанските епископи.
Примери, дека еден обичај претставува ефект од примената на свештените какони и тоа го има за резултат неговото примање или отфрлање се: а) 65 канон на Петтошестиот собор, за отфрлање на елинскиот обичај на палење оган и скокање преку него при новомесечие; б) 4 канон на Првовториот собор, за отфрлање на востановената навика од време на иконоборството, монасите да си одат од своите манастири и да заживуваат во други манастири, или во места со светски карактер; в) 1 канон на Сардикискиот собор, за отфрлање на обичајот клирик да ја напушта својата епархија и да се префрла во друга подобра; г) 9 канон на свети Василиј Велики, за укинување на нееднаквиот третман на сопружниците во случај на прељуба; д) 90 канон на свети Василиј Велики, за отфрлање на поднесувањето на парична сума на оној што ракополага од страна на ракополаганиот и ѓ) канонот на Генадиј Константинополски, за отфрлање на поднесувањето на парична сума на оној што ракополага од страна на ракополаганиот.
Врз основа на досега кажаното ќе расудиме дали до денес запазената процедура (молбата до Вселенската патријаршија за доделување на автокефален статус и издавање на соодветен томос од страна на Светиот и свештен синод) се основа како обичај и како таков претставува канон на правото, односно свештен канон.
Забележуваме дека Вселенската патријаршија доделила автокефален статус на:
- Српската црква, а) при Српското кнежевство, по заедничко барање на државата и на помесната црква, што било поднесено од името на српскиот народ и б) при Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, по заедничко барање на државата и на помесната црква;
- Романската црква, по барање на помесната црква, во согласност на државата;
- Бугарската црква, по барање на помесната црква;
- Грузиската црква, по барање на помесната црква;
- Еладската црква, а) по барање на јерарсите на помесната црква преку државата (Патријаршиски и синодален томос од 1850), б) по барање на автокефалната Еладска црква (Патријаршиски и синодален акт од 1866) и в) по одделни барања на државата и автокефалната Еладска црква (Патријаршиски и синодален акт од 1882). Што се однесува до делумното и привремено менување на статусот на светите митрополии на Новите земји, преку кои управата на овие свети митрополии се отстапува на автокефалната Еладска црква, таа дојде по сопствена иницијатива на Вселенската патријаршија преку соодветниот Акт од 1928;
- Полската црква, по барање на помесната црква;
- Албанската црква, по барање на полнотата од помесната црква, кое беше придружено од уверувањето на државата за полна независност и слобода на новата автокефална црква;
- Чешката и Словачка црква, по барање на помесната црква, со согласност на народот и клирот.
Дополнително, што се однесува на Руската црква: а) издигнувањето на Московскиот архиепископ во патријарх стана по барање на царот Теодор, кое беше прифатено, зашто не беше можно да не се изврши волјата на еден владетел, кој во тоа време беше единствениот „велик“ и „православен“ и б) признавањето на Духовниот синод, што го создаде царот Петар I, како еднаков со претстојателите на останатите древни патријаршии на Александрија, Антиохија и Ерусалим зеде место по негово барање до Вселенската патријаршија.
Оваа процедура со споменатите начини се следи од 1590 година и оттогаш постојано и непрекинато, на еднообразен начин, без некоја од автокефалните цркви да дава некаков приговор или несогласување. Следователно, оваа процедура претставува обичај, кој според свети Василиј Велики има сила на закон, односно има сила на канонска уредба.
Низ оваа призма, и бидејќи составни елементи на оваа процедура, која претставува обичај, се:
- Поднесувањето барање до Вселенската патријаршија;
- Молителите, кои се: а) заинтересираната црква, б) државата во која дејствува заинтересираната црква, в) полнотата на заинтересираната црква, г) наведените институции заедно и д) под предуслов и самата Вселенска патријаршија, доколку се работи за периферија на нејзината канонска јурисдикција;
- Издавање на Томос за доделување на автокефален статус од страна на Светиот и свештен синод на Вселенската патријаршија,
Доаѓам до заклучок дека по силата на обичајот – и понатаму под создадениот канон на правото – се запазени сите три составни елементи на оваа процедура, односно: а) примачот на барањето за доделување на автокефалија, што е Вселенската патријаршија, б) барателите, кои се или заинтересираната црква, или државата во која дејствува заинтересираната црква, или полнотата на заинтересираната црква, или наведените институции заедно, или под предуслов и самата Вселенска патријаршија, доколку се работи за периферија на нејзината канонска јурисдикција и в) органот што ја издава соодветната пракса за доделување на автокефален статус, што е Светиот и свештен синод на Вселенската патријаршија.
Ова значи дека оваа процедура е канонски одржана во својата целост и не прифаќа негирање. Кое било можно негирање, што би можело да се појави, би се однесувало на евентуална отстапка при конкретната процедура и никоја друга, и би требало да се изрази од една или од повеќето автокефални цркви, благовремено.
Така, на пример, би можело да се поднесе забелешка: а) доколку барањето за доделување на автокефален статус не би се поднело до Вселенската патријаршија, но до друга автокефална црква, б) доколку барањето го поднело друго лице, или која било друга црква освен заинтересираната, или трета држава, или полнотата на трета црква што нема врска, или спој на овие, г) доколку одлуката за доделување на автокефалија ја издал Свет синод на која било друга автокефална црква, освен Вселенската патријаршија.
Во случајот на објавувањето на автокефалијата на Украинската црква, од она што можам да го дознам, процедурата што била запазена е согласна со онаа, која претставувајќи обичај, е заштитена од страна на канонското право како рамносилна со канонската уредба. Понатаму, никаква официјална или писмена забелешка не е поднесена од никоја автокефална црква (иако сите би имале законски интерес за таква акција, најмногу пак, Руската црква) при никој чекор на последуваната процедура.
Така, откако процедурата заврши, таа се смета за валидна и канонски непроменлива, без веќе да е можна нејзина повреда. Единствената забелешка што може да се изрази, може да се однесува на содржината на издадениот Томос, а да се повикува на случајна контрадикција на една или повеќе негови уредби, во врска со канонското законодавство. Но, овој случај се движи, ми се чини, во сферата на надреалното, ако се земе предвид неоспорливото искуство на Вселенската патријаршија во составувањето на слични акти, а произлегува, како непобитен доказ, од бројот на томоси за доделување на автокефален статус, кои ги има издадено до денес.
Сè досега кажано ме води и до друг заклучок. Дека автокефалниот статус, кој е доделен со оваа процедура на постоечките автокефални цркви е потполн и целосен. Тоа значи дека не е подложна на клаузули или рокови и нема потреба од ратификување или заверување од иден Вселенски собор, единствено можеби од потврдување.
Од друга страна, повикувањето на каноните на Првиот вселенски собор (6 и 7) за престолите на Рим, Александрија, Антиохија и Ерусалим, на Вториот вселенски собор (3) за престолот на Константинопол, како и на Третиот вселенски собор (8) како аргумент за основањето на ексклузивната компетентност на Вселенскиот собор да доделува автокефален статус, е погрешно поради следново:
а) каноните 6 и 7 од Првиот вселенски собор за првенството на престолите на Рим, Александрија, Антиохија и Ерусалим не создале нова состојба, туку го потврдиле со канон веќе (тогаш) постоечкиот обичај, давајќи му на овој обичај и изречна сила на закон. Обичајот бил уживањето на особена положба – и затоа особена чест – на црквите што се наоѓаат во градови кои уживаат аналогно особена положба, како управни, политички, општествени, културни, економски и воени центри;
б) истото го направил и Вториот вселенски собор со својот трет канон, за Константинополскиот престол. Следејќи го суштински обичајот на особена положба, што го има за основа Првиот вселенски собор, му ги дал првенствата на честа на Константинополскиот престол, со тоа што особената положба на Константинопол се должела на нејзината особеност како престолнина на империјата;
в) за крај, Третиот вселенски собор со својот осми канон го признал автокефалниот статус на Кипарската црква, што се основа на претходно постоечкиот обичај за ракополагање на нејзините епископи од сопствените епископи, кој обичај го претворил во канонска уредба.
Врз основа, значи, на претходно изложеното, овие три Вселенски собори не ја создале за првпат институцијата на автокефалниот статус, применувајќи примарна власт. Тие ги признале веќе постоечките состојби, кои постоејќи долг временски период и на еднообразен начин, биле карактеризирани од Вселенските собори како обичаи и поради тоа биле повторно потврдени во поглед на силата и авторитетот со соодветни канонски уредби.
Така, тврдењето дека одлуките на Вселенската патријаршија за доделување на автокефален статус се непотполни и треба да добијат заверка од Вселенски собор, се укорува за канонска неоснованост. Како заклучок, сите автокефални цркви се должни благовремено да испратат соодветно послание до претстојателот на автокефалната Украинска црква. Ова послание нема суштински карактер во поглед на битието на новата црква, ниту претставува согласност, односно признавање на одлуките на Вселенската патријаршија. Тоа е послание што во епистолографијата се карактеризира како „комплимент“ и не носи никаков „канонски“ резултат. Затоа и посланието што го испрати Неговата Сесветост до претстојателите на автокефалните цркви, поканувајќи ги да ја признаат новата црква, не значи прифаќање на ставот дека томосот издаден на 11 јануари 2019 година е подложен на ратификација од страна на останатите автокефални цркви, но претставува писмо од формален карактер, заради известување за издавањето на томосот за автокефалија на новата црква.
